Zakończono właśnie prace nad trzema kolejnymi rozdziałami Synopsy: 28, 29 i 30, rozpoczynającymi dość obszerny fragment ewangelii Łukasza nazywany Dużą Wstawką. Materiał ten obejmuje znaczne partie tekstu, komponowane w zasadzie w oparciu o dwa źródła: Q (materiał wspólny z Mateuszem) i L (materiał występujący wyłącznie u Łukasza).
Teksty występujące w Dużej Wstawce zdradzają po raz kolejny znaczące niespójności i zróżnicowanie stylistyczne pomiędzy poszczególnymi fragmentami ewangelii. Stylistyka wypowiedzi wskazuje na użycie źródeł zewnętrznych, przeredagowywanych w mniejszym lub większym stopniu. Charakterystyczne jest samo nazewnictwo. O ile w materiale wspólnym z Markiem i Mateuszem Mesjasz nazywany jest zawsze „Jezusem”, o tyle w dodatkowym materiale L Jezusa zastępuje Pan – Kyrios:
9:54 „Panie, chcesz, byśmy rzekli [by] ogień zeszedł z nieba i pochłonął ich?
10:1 Po tym zaś wyznaczył Pan i innych siedemdziesięciu dwóch…
10:39 I ta miała siostrę, zwaną Mariam, która i usiadłszy u stóp Pana…
10:41 Odpowiadając zaś rzekł jej Pan…
11:39 Rzekł zaś Pan do niego: „Teraz wy, faryzeusze…
17:5-6 I rzekli wysłannicy do Pana: „Przydaj nam wiary”. Rzekł zaś Pan:… etc.
Podobna zmiana stylu narracji występuje we wcześniejszych partiach tekstu związanym z materiałem L (np. wskrzeszenie młodzieńca z Nain):
7:13 I ujrzawszy ją, Pan ulitował się nad nią i rzekł jej: „Nie szlochaj”.
Podział i zróżnicowanie stylistyczne jest wyraźnie zauważalne i nie ograniczają się wyłącznie do tekstu Łukasza. Podobne rozbieżności – w mniejszym lub większym nasileniu – występują w każdej ewangelii, co świadczy o występowaniu wielofazowej kompozycji i wielowarstwowej redakcji. O ile „warstwowość” tekstu Ewangelii Jana przyjmuje się za pewnik i szczegółowo opisuje się nawet w tekstach katolickich, to badanie kompozycji pozostałych ewangelii nadal jest tematem otwartym.
Analizując warstwy redakcyjne obejmujące tekst występujący w kilku ewangeliach warto zwrócić uwagę na jeden element: zróżnicowanie lub całkowity jego brak i bezpośrednie kopiowanie całych partii tekstu. Znamienny jest tutaj sposób budowy i redakcji tekstów Q (Quelle). Możemy podzielić je na dwie wyraźne grupy:
- w pierwszej poszczególne perykopy stanowią kopię 1:1, teksty Łukasza i Mateusza są identyczne zarówno pod względem użytego słownictwa, jak i układu zdań, nawet przy dużych fragmentach lub całych perykopach;
- w drugiej ten sam tekst jest zapisany inaczej, przy użyciu innego, synonimicznego słownictwa, przeważnie też w grupie tej jednostki tekstu (zdania, akapity) mają odwrotną kolejność, przy zachowaniu spójności i identycznego sensu wypowiedzi.
Można przyjąć założenie, że jeśli w jednej ewangelii istnieją teksty identyczne z innym źródłem, jak i teksty o wyraźnej redakcji, o odrębnym słownictwie, to pierwsze z nich mają prawdopodobnie charakter wtórny, obejmują perykopy kopiowane słowo w słowo przez jednego z późniejszych redaktorów czy korektorów danej ewangelii. Druga grupa tekstów zdradza z kolei warsztat redakcyjny – odmienność stylistyczna może świadczyć albo o przeredagowywaniu posiadanego źródła, albo też o odmiennym tłumaczeniu z języka bazowego. Jeśli kolejny ewangelista dysponuje źródłem zewnętrznym, które np. tłumaczy z języka aramejskiego na grecki, to występowanie identycznych partii tekstu wskazuje na późniejsze kopiowanie fragmentów jednej ewangelii do drugiej (np. bezpośrednio z Mateusza do Łukasza) a nie korzystanie ze wspólnego źródła.
Dobrym przykładem na zobrazowanie powyższej sytuacji może być fragment dotyczący Ryby i węża.
Pierwsza jednostka tekstu (prawdopodobnie odrębna perykopa) zawiera materiał identyczny u Łukasza i Mateusza. Nie jest to materiał zbieżny czy podobny; jest identyczny co do pojedynczego słowa i litery:
Wypowiedź obejmująca 24 wyrazy jest identyczna w stosunku 1:1 i nie jest to sytuacja typowa, raczej nietypowa, gdyż teksty tak kopiowane / przepisywane nie stanowią większości. Ta spójność pomiędzy dwoma ewangeliami wręcz rzuca się w oczy. To samo zdanie u Marka (11:24) brzmi już całkowicie inaczej. Zresztą, wiele fragmentów Quelle znajdziemy w tekście Marka, czyli tam, gdzie w ogóle nie powinny się znaleźć.
Ciąg dalszy tej samej wypowiedzi (kolejna odrębna jednostka – perykopa) obejmuje tekst nieco odmienny, a w kilku miejscach znacząco odmienny:
Jakiego zaś – albo który, ojca – człowiek, którego syn, zamiast ryby – czy… Te same zwroty zapisane inaczej. Każdy zawodowy tłumacz widząc dwa te same teksty, ale inaczej zapisane od razu dostrzeże w nich translację. Znamienna jest też odwrotna kolejność kluczowych fraz: Łukasz pisze o rybie i wężu, następnie o jajku i skorpionie. Mateusz najpierw o chlebie i kamieniu, dalej o rybie i wężu. Zmiana kolejności zdań jest charakterystyczna dla odmiennych fragmentów Quelle i zasługuje wręcz na odrębną analizę.
Szarym kolorem w powyższej tabeli zaznaczono późniejszy dopisek w wersji bizantyńskiej: kopista wstawia tekst z Mateusza i robi to.. słowo w słowo, kopiuje „na żywca” brakujący jego zdaniem fragment z Mateusza do Łukasza. Najstarsze wersje pergaminowe (p45, p75) czy kodeks B nie posiadają tej wstawki, posiadają ją za to późniejsze kodeksy i tłumaczenia oparte o tekst większościowy.
Tekst bizantyński uzupełnia Ewangelię Łukasza o wariant z Mateusza, tymczasem Łukasz pisze o tym samym co Mateusz, używa tylko innego słownictwa:
ryba i wąż, jajko i skorpion (Łk) = ryba i wąż, chleb i kamień (Mt)
Ryba i wąż występują w obydwu tekstach. Druga para paraboli ulega zmianie. U jednego z ewangelistów występuje jajko i skorpion, u drugiego chleb (maca) i kamień. Obydwaj opisują coś okrągłego i przeciwstawiają mu coś twardego. Chleb i kamień to archetypy mateuszowe, występujące wielokrotnie w jego tekście. Z kolei jajo i skorpion o wiele bardziej pasują do pierwszej pary: ryba i jajo, wąż i skorpion, coś czym obdarza nas natura i co albo nadaje się do spożycia, albo jest niebezpieczne. Tekst Łukasza wydaje się być pierwotny, z kolei parabole zwierzęce to najważniejszy wyróżnik stylu zarówno Q jak i tekstu Mateusza. Powyższy fragment u Mt poprzedzony jest inną parabolą zwierzęcą:
7:6 Nie dawajcie świętego psom ani nie rzucajcie pereł waszych przed wieprze, aby was nie podeptały nogami swoimi, a rzuciwszy się, was nie rozszarpały.
Mamy tu więc dwie inne pary: to, co święte i psy, perły i wieprze. Tekst ewangelii Mateusza wypełniony jest tego rodzaju stylistyką, od owiec i wilków poprzez mól i rdzę na wężach i płodach żmij skończywszy. Styl Mateusza jest kontrastowy, żywy, pełen przeciwstawieństw, paraboli zwierzęcych i roślinnych (dobry i zepsuty owoc, kruki i lilie). Znamienny jest motyw ziarna i plew, ognia i Gehenny.
7:15 Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy przychodzą do was w odzieniu owiec, wewnątrz zaś są wilkami drapieżnymi.
10:16 Oto ja posyłam was jak owce między wilki. Bądźcie więc roztropni jak węże i niewinni jak gołębie.
Można zadać sobie też pytanie czy powyższa zmiana wynika wyłącznie z uwarunkowań odredakcyjnych, czy może też świadczyć o zastosowaniu odmiennego tłumaczenia podobnych terminów z języka aramejskiego? O ile bowiem rybę można pomylić z wężem a chleb z kamieniem to porównanie jajka do skorpiona nie do końca pasuje.
Jeśli sięgniemy do warstwy aramejskiej (w oparciu o Peszitę) odsłoni się przed nami gra słów jajo – skorpion bratta – akrab. Jajo to nie tylko jajo, ale też każdy okrągły obiekt, w tym jagody. Skorpion to równie dobrze żółw, a zmiana jednej litery da nam… żabę. Z jednej strony mamy więc coś okrągłego, jajo, okrągły podpłomyk, z drugiej kamień albo żółwia. Parabola zaczyna się zazębiać. Widzimy ten sam obraz w dwóch różnych wariantach.
To, że mamy do czynienia z tłumaczeniem zauważyć można jeszcze po semickich kalkach językowych. Najstarsze warianty Łukasza (wzmiankowane już p45, p75, B oraz Marcjon) w wersecie 11:11 zawierają semicką konstrukcję καὶ ἀντὶ ἰχθύος, późniejsze rękopisy poprawiają ten fragment na typowe dla greki μὴ ἀντὶ ἰχθύος [1].
Analiza synoptyczna (w oparciu o tekst grecki) dostarcza kolejnych narzędzi dla krytyki tekstu. Analiza zmian, zakresu ich występowania, formy, lub też braku jakichkolwiek różnic pomiędzy poszczególnymi tekstami, pozwala na wykrycie kolejnych warstw redakcyjnych i potencjalnych wstawek. Szczególnie gdy jeden autor naraz zaczyna pisać całkowicie innym stylem.
[1] por. np. A Textual Commentary on the Greek New Testament THE GOSPEL ACCORDING TO LUKE By Bruce Metzger
Najnowsze komentarze