Spór wokół właściwej lokalizacji przecinka w Łukasza 23:43

na zdjęciu: Łukasza 23:43 w P75 — najstarszym dostępnym greckim rękopisie

Pobierz pełną wersję artykułu w PDF (9-05-2023) zawierającą Dodatek „Łk 23:43 a Kodeks Watykański”.

OSTATNIA AKTUALIZACJA:

 31-03-2024

Krytyczne greckie teksty NT, z których tłumacze dokonują współczesnych przekładów Biblii, zawierają w Łk 23:43 przecinek przed słowem σήμερον (dzisiaj) [1]. Jednakże w starożytnych manuskryptach biblijnych interpunkcja w zasadzie jest nieobecna [2]. Z tej właśnie przyczyny w pierwszych wiekach istniał spór w sprawie, na co Jezus położył nacisk w swej wypowiedzi skierowanej do złoczyńcy [3]. Takich dyskusji w ogóle by nie było, gdyby w tym wersecie istniała jakaś interpunkcja. Wobec powyższego badacze dociekający właściwego sensu wypowiedzi Jezusa powinni przeanalizować składnię i kontekst Łk 23:43 oraz inne teksty biblijne rzucające światło na znaczenie słów w tym wersecie, włącznie z tymi, które mówią o postegzystencji Jezusa.

Zwolennicy umieszczania przecinka przed słowem „dziś” próbują oprzeć swe stanowisko na argumentach syntaktyczno-gramatycznych, ale ich wnioski wyciągane z tej analizy pozostawiają wiele do życzenia [4]. W rzeczywistości głównym motywem preferowania przez nich takiej interpunkcji jest błędna teologia, ponieważ stwarza poważne problemy egzegetyczne:

Dlaczego tradycyjna interpunkcja w Łk 23:43 jest błędna?

Załóżmy, że stosowana w tym wersecie tradycyjna interpunkcja jest poprawna. Zobaczmy do jakich to prowadzi trudności:

1. Bazowanie na przekładzie z tradycyjną interpunkcją wiedzie do sprzeczności wewnątrz-biblijnych [5] i ogromnych trudności w pogodzeniu z innymi tekstami mówiącymi o warunkach „wstępu” do nieba (zakładając poprawność interpretacji, że „raj” jest niebem).
2. Brak konkretnych przesłanek każących rozumieć „raj” jako niebo. Jezus i złoczyńca nie byli katolikami! Łotr prędzej mógł słowo „raj” zrozumieć po żydowsku, czyli skojarzyć z ziemskim rajem, o którym donosi Księga Rodzaju. Greckim słowem tłumaczonym na „raj” w tym wersecie jest paradeiso, które zdaniem niektórych badaczy ma etymologię od perskiego słowa pardesa. Jednakże Persowie nigdy nie odnosili tego słowa do dziedziny duchowej (nieba), ani też nie stosowali go do niego w sensie przenośnym! Katolicka interpretacja wiążąca raj z niebem jest gołosłowna, a przynajmniej mocno polemiczna.
3. Według niej musielibyśmy przyjąć, że Jezus i złoczyńca znaleźli się w raju tego samego dnia, w którym umarli. Tymczasem Jezus niejednokrotnie zapowiadał, że po swej śmierci będzie przez 3 dni martwy [6] (Łk 9:22; 18:33), czyli w grobie (hadesie), a nie w raju (jakkolwiek rozumianym) i Biblia mówi, że faktycznie tak było (Dz 2:27,31; 10:40; 1Kor 15:4; Obj 1:18; por. Kzn 9:5,6,10 [7]). A zatem Jezus w dniu swej śmierci nigdzie się nie przeniósł! Po swym zmartwychwstaniu w ciągu 40 dni szereg razy ukazywał się uczniom w różnych miejscach Palestyny. Przy jednej z takich okazji oświadczył Marii Magdalenie: „Nie zatrzymuj mnie, jeszcze bowiem nie wstąpiłem do Ojca [tj. nieba]” (Jana 20:17, BT) Dz 1:3,6-11 pokazują, że Jezus dopiero po upływie 40 dni został wniebowzięty. Zatem ani w dniu śmierci, ani w tym dniu, kiedy wyrzekł te słowa do Marii Magdaleny, Jezus nie przebywał w miejscu, które można by nazwać rajem. Obietnica więc, że łotr [8] ‘będzie z nim’ w raju nie byłaby dotrzymana, a to czyniłoby z Jezusa kłamcę!
4. Aby dostać się do nieba Jezus nauczał, że należy „narodzić się z wody i ducha” (Jn 3:5). „Narodzić się z wody” oznacza być ochrzczonym. Tymczasem z 4 Ewangelii nie wynika, aby łotr spełnił to kryterium. Również drugiego warunku on nie spełniał, tzn. narodzin z ducha. Złoczyńca nie mógł więc pójść do nieba zaraz po śmierci, bo nie miał tej „przepustki z wody i ducha” [9].
5. Skoro Jezus był martwy 3 dni, natomiast złoczyńca miałby pójść do nieba jeszcze tego samego dnia, to Pismo Święte nie mówiłoby nam prawdy podając, że Jezus jest „pierworodnym spośród umarłych” (Kol 1:18; Obj 1:50) i że „zmartwychwstał jako pierwszy spośród tych, co pomarli” (1Kor 15:20, Romaniuk). Łotr nie mógł wyprzedzić Chrystusa pod względem kolejności dostąpienia zmartwychwstania niebiańskiego.

Jezuita George MacRae w sprawie interpretacji bardzo ważnego w tym wersecie słowa „raj” zauważył:

„Od czasu działalności Ojców Kościoła komentatorzy Ewangelii Łukasza nie mogą dojść do porozumienia”.

Potwierdzają to trzy poniższe opinie (podkreślenia moje):

• The Catholic Encyclopaedia:

„Zgodnie z powszechną opinią teologów i komentatorów katolickich Raj występuje tu jako synonim nieba błogosławionych, do których łotr miał się udać razem ze Zbawicielem”.

• Prof. teologii Ulrich Wilckens:

„Wspomniane przez Jezusa ‘królestwo’ to odnowiony raj w czasie końca, niebiańska dziedzina wiecznotrwałej bliskości Boga”.

• Prof. teologii Johan J. van Dosterzee:

„Nie należy jednak sądzić, że w tym wypadku chodzi o Raj niebiański (2 Kor 12, 4; Obj. 2, 7), lecz o tę część Szeolu, która jest przeciwstawna Gehennie i bywa też nazywana Rajem”. [10]

• Prof. dr teologii Rudolf Col (Palacki university v Olomouci):

„43 „w raju”, tj. w przedpiekle, gdzie bez zaznawania cierpień oczekiwały dusze sprawiedli-wych zmarłych przed Chrystusem na Zbawienie. Po śmierci Chrystusa zstąpiła jego dusza „do piekła”, tj. do przedpiekla, aby oznajmić duszom, że są już zbawione. Przed swym wniebowstąpieniem Jezus wziął owe dusze z przedpiekla do nieba”. [10a]

Greckie słowo przetłumaczone na „raj” w Łk 23:43 brzmi paradeiso. Zdaniem niektórych badaczy etymologicznie wywodzi się ono od perskiego terminu pardesa. Jednakże Persowie nigdy nie odnosili tego słowa do dziedziny duchowej (nieba), ani też nie stosowali go do niego w sensie przenośnym! Złoczyńca, który chyba był Żydem, słysząc z ust Jezusa słowo „raj” raczej rozumiał je po żydowsku, czyli skojarzył z rajem, o którym donosi Księga Rodzaju.

W NT słowo „raj” pojawia się jeszcze w dwóch miejscach: 2Kor 12:4 i Obj 2:7. Analiza tych wersetów i ich kontekstu pozwala na odniesienie go do nieba w przypadku Obj 2:7, natomiast tekst 2Kor 12:4 bywa różnie rozumiany, więc nie możemy być tutaj absolutnie pewnym znaczenia słowa „raj”. Ale nawet przy założeniu, że oba te teksty odnoszą się do nieba, nie należy sądzić, że w takim razie słowo „raj” w Łk 23:43 również musi odnosić się do nieba. Przeciwko takiej interpretacji dobitnie przemawia to, że w świetle kryteriów powołania niebiańskiego tamten łotr nie mógłby pójść po śmierci do nieba. Dlaczego? Na przykład Jezus nauczał, że najpierw należy „narodzić się z wody i ducha” (Jn 3:5). „Narodzić się z wody” oznacza być ochrzczonym. Tymczasem z 4 Ewangelii nie wynika, aby on spełniał to kryterium. Również drugiego warunku on nie spełniał, tzn. narodzin z ducha (Zob. Obj 14:1-5. Jednym z rysów osób, które będą żyć w niebie, jest: „są bez skazy”. Tymczasem z Łk 23:41 wynika, że tamten złoczyńca był świadomy własnej niegodziwości i nie twierdził, że władza Rzymska niesłusznie skazała go na karę śmierci). Skoro złoczyńca nie miał „przepustki z wody i ducha”, więc należałoby rozważyć takie znaczenie słowa „raj”, które będzie wolne od tego problemu. Jedno pewne: dość popularna interpretacja wiążąca raj z niebem nie ma solidnych podstaw biblijnych.

Czy słowa „zaprawdę powiadam ci” można łączyć ze słowem „dziś”?

Tłumacz Biblii dr George M. Lamsa wyjaśnia:

„Zgodnie z aramejskim sposobem wypowiadania się, akcent w tym tekście pada na słowo ‘dziś’ i powinno się go czytać: ‘Zaprawdę mówię ci dziś: Będziesz ze mną w Raju’. (…). Cechą charakterystyczną stosowanego na Wschodzie sposobu wypowiadania się jest zaznaczanie, że obietnicę uczyniono w określonym dniu i że na pewno będzie ona spełniona”.[11]

Oto biblijne potwierdzenie dla tego twierdzenia:

ST: Rdz 4:14; 22:14; 24:12; 25:33; 30:32; 31:43; 41:9; Pwt 4:26,39,40; 5:1; 6:6; 7:11; 8:1,11,19; 9:3; 10:13; 11:2,8,13,26,28,32; 13:18; 15:5;19:9; 26:3,16,18; 27:1,4,10; 28:1,13,14,15; 29:10,12; 30:2,8,11,15,16,18,19;  31:2; 32:46; Zch 9:12.

NT: Mk 14:30; Dz 20:26 (por. Mt 5:20,22,28,32; Mk 14:30; Łk 4:21; 19:9; 22:34,61).

W obietnicy Jezusa na uwagę zasługuje brak greckiego spójnika hoti odpowiadającemu polskiemu spójnikowi „że” [12]. Gdyby tekst Łk 23:43 brzmiał: „Zaprawdę powiadam ci, że dziś…” lub „Zaprawdę powiadam ci dziś, że…” to rzecz jasna sens byłby oczywisty i nie byłoby miejsca na dyskusje. Taką sytuację mamy np. w Mk 14:30, gdzie czytamy:

Wówczas odpowiedział mu Jezus: „Zaprawdę mówię ci, że dziś, tej właśnie nocy, zanim kur zapieje, właśnie ty trzy razy się Mnie zaprzesz” (bp Romaniuk).

Skoro w Łk 23:43 nie występuje hoti (że), to — jak wyjaśnia biblista prof. Ethelbert W. Bullinger w dziele The Companion Bible (Oxford University Press) —„związek ze słowem ‘dziś’ trzeba określić na podstawie kontekstu”.

A na co wskazuje kontekst? To samo dzieło podaje:

„Gdy Mesjasz obejmie panowanie, Jego Królestwo przemieni ziemię obiecaną w Raj. (…) Prośba [złoczyńcy] dotyczyła przyjścia Pana i Jego Królestwa; a skoro Pan bezpośrednio na to odpowiedział, więc obietnica musi się odnosić do tego przyjścia i do tego Królestwa, a nie do czegoś, co miało się wydarzyć w dniu, w którym padły te słowa”.

Z kolei niemiecki tłumacz Biblii Ludwig Reinhardt w przypisie do tego wersetu napisał:

„Przestankowanie stosowane obecnie [przez większość tłumaczy] w tym wersecie jest niewątpliwie błędne i całkowicie sprzeczne z tokiem myśli Chrystusa oraz złoczyńcy. (…) [Chrystus] z pewnością nie uważał raju za część królestwa śmierci, ale raczej miał na myśli raj przywrócony na ziemi”.[13]

Do podobnego wniosku doszedł też Schalom Ben-Chorin, który napisał:

„(…) alternatywne brzmienie wydaje mi się bardziej przekonujące: ‘Amen, powiadam ci dziś: będziesz ze mną w Raju’. Taka wersja sugeruje, że ostatecznie obietnica, o której mowa, dotyczy życia po zmartwychwstaniu”[14]

Tak rozumiana obietnica, którą Jezus skierował do złoczyńcy, harmonizuje z Dz 24:15, gdzie czytamy, że w przyszłości „nastąpi zmartwychwstanie prawych i nieprawych”.

Sytuacja w przekładach Łk 23:43

Jest mało znanym faktem, że

— co najmniej 145 tłumaczy umieściło przecinek/średnik po słowie „dzisiaj”[15],

— co najmniej 20 tłumaczy oddało ten werset dwuznacznie, umieszczając przecinek/średnik przed słowem i po słowie „dzisiaj”:

UWAGA: pogrubienie = autor katolicki

La Bibbia. Nuovissima versione dai testi originali [tł. Łk: Bruno Altobelli] (włoski)^2021?, Eduardo Oliveira (portugalski)^2019-wyd.2, Manuel Vanhee²⁰¹⁴, Yosef Ben Avraham – Kennedy J. P. Gavazza (wyd.) (hiszpański)²⁰¹³, Jacqueline de Chevigny (Jeanne d’Arc) (francuski)^2013-wyd.2, Carlo Ghidelli (włoski)^2013-wyd.2, arcybp. Vsevolod of Scopelos²⁰¹³, Sławomir Łuczkiewicz²⁰¹⁰, David Plaisted²⁰⁰⁶, Bradford H. Young²⁰⁰⁴, Alvin Cordes²⁰⁰¹, Walter J. Schenck jr.²⁰⁰¹, jezuita Gabriel C. Galache (gł. wyd.) (portugalski)¹⁹⁹⁶, Ruth P. Martin¹⁹⁹², Gaspar D. Balerite (waray-waray, Filipiny)¹⁹⁸⁴, La Traduction œcuménique de la Bible (TOB) (francuski)^1975-wyd.1, Nicolae Nitzulescu (rumuński)¹⁸⁹⁷, George Townsend¹⁸³⁷, Sarah Trimmer¹⁸³⁵

— co najmniej 11 tłumaczy postanowiło podać tekst bez interpunkcji

Krzysztof Sykta²⁰²², Wojciech Sady²⁰¹⁹, Jonathan Gallagher²⁰¹⁵, Nita L. Van Fosson²⁰¹⁴, Michaił Petrowicz Kułakow (Михаил Петрович Кулаков) (rosyjski)²⁰¹⁴, Egbert Nierop (holenderski)^2013-wyd.2, Jeffrey Ho²⁰¹², Mijael Kibutz (hiszpański)²⁰¹¹, Nigel Dixon²⁰¹⁰, William G. Ballantine¹⁹²³, Johan Jakob Junckherrott (niemiecki)¹⁷³² – ŁĄCZNIE 176 TŁUMACZY.

W języku polskim, oprócz Przekładu Nowego Świata, nietradycyjną interpunkcję zawiera Pismo Święte – toruński przekład Nowego Przymierza (Fundacja Świadome Chrześcijaństwo, wersja z 31-10-2017, http://swch.pl/tnp/tnp.pdf) (w późniejszych wydaniach tekst jest oddany dwuznacznie, tj. bez interpunkcji) oraz przekład Wincentego Smalca (wyd. 1, Raków 1606).

Rzekł mu Jezus / Amen mowie tobie dźiś / ze mna bedźiesz w Ráiu.

https://academica.edu.pl/reading/readSingle?page=230&uid=75290669

tak samo w wyd. 2, 1686:

https://polona.pl/item/nowy-testament-to-iest-wszytkie-pisma-nowego-przymierza-z-greckiego-iezyka-na-polski-z,Nzc5MzI0OTU/267/#info:metadata

Warto dodać, że istnieje kilka katolickich przekładów, które oddają tekst Łk 23:43 dwuznacznie. Na przykład Jacqueline de Chevigny, francuska katolicka zakonnica (Jeanne d’Arc), nasz tekst oddała następująco:

I rzekł do niego: « Amen, powiadam ci: dzisiaj, ze mną będziesz w raju! »

Et il lui dit: « Amen, je te dis: aujourd’hui, avec moi tu seras dans le paradis! »

http://www.4evangiles.fr/comparateur/Luc/23

Évangile selon Luc, Desclee de Brouwer, 2013

A zatem krytyka zwolenników umieszczania przecinka przed słowem „dziś” jest mało profesjonalna. Jej rażącą wadą jest to, że wiedzie do akceptacji wielu sprzeczności biblijnych i logicznych. Krytycy sądzą, że istnienie przekładów Łk 23:43 bez tradycyjnej interpunkcji jest owocem braku wiary tych tłumaczy w duszę nieśmiertelną. Ale wysuwanie takiego zarzutu jest tylko sofistyczną próbą odwracania uwagi od ambarasujących argumentów i stwarzaniem sztucznego problemu. Dlatego mimo jej popularności należy ją odrzucić.

=============================

PRZYPISY:

[1]  Wprowadzenie interpunkcji do krytycznego greckiego tekstu NT ma swoje niekwestionowane plusy. Należy jednak rozumieć, że interpunkcja pojawiła się w nich według uznania tłumaczy. Innymi słowy, kropki, przecinki, średniki, dwukropki czy myślniki w greckim tekście NT nie zostały wprowadzone w Boskim natchnieniu!

[2]  „We wczesnych manuskryptach i inskrypcjach greckich nie ma ani śladu jakiejkolwiek interpunkcji” (The Encyclopaedia Americana, wyd. z 1956 roku, t. 23, s. 16). Jak podaje prof. Oscar Paret, pismo greckie zawarte w rękopisach NT „składa się z dużych liter (…) luźno rozmieszczonych obok siebie, bez jakichkolwiek znaków interpunkcyjnych oddzielających słowa i zdania. Pismo takie stosowano w literaturze greckiej aż do IX wieku n.e.” (Die Überlieferung der Bibel, wyd. 3, Württenbergische Bibelanstalt, Stuttgart 1963, s. 70, 71) Dopiero w rękopisach pochodzących z późniejszego okresu zaczęły pojawiać się pewne znaki przestankowe.

[3]  Co ciekawe, w Kodeksie Watykańskim widnieje kropka po słowie CHMEPON (sēmeron, dzisiaj) w Łk 23:43. Zob. Dodatek.

[4]  Składnia tekstu Łk 23:43 nie zawiera niczego obligatoryjnego, co dowodziłoby poprawności tradycyjnie stosowanego przestankowania, a gramatyczne badania porównawcze podobnych konstrukcji w ST i NT przemawiają przeciwko stosowaniu tradycyjnej interpunkcji w Łk 23:43.

[5]  Jeff Wallace, Bible Study 101: Keys to Understanding the Word of God, Xulon Press, 2010, s. 50, https://books.google.pl/books?id=P8I8NsNPUucC ^9-11-2016.

[6]  W Łk 24:6,7 mamy następującą anielską wypowiedź: „Przypomnijcie sobie, jak wam powiedział … że Syn człowieczy musi … trzeciego dnia powstać z martwych”. Z kolei, sam Jezus po swym zmartwychwstaniu oznajmił: „Tak jest napisane, że Chrystus … trzeciego dnia powstanie spośród umarłych” (Łk 24:46). Warto podkreślić, że Jezus był świadomy, że po śmierci czeka go 3-dniowy pobyt „w sercu ziemi” (Mt 12:40). Dla porównania, w hebrajskiej Ewangelii Mateusza z dzieła Szem-Toba czytamy w tym wersecie: „Bo tak jak on był we wnętrzu ryby trzy dni i trzy noce, tak też Syn Człowieczy będzie w brzuchu ziemi, ^<pogrzebany^> na trzy dni i trzy noce” (moje tłumaczenie, ^{< >} = termin nieobecny w mss BML obranym jako tekst podstawowy, ale obecny w innych rkp SzTb).

[7]  W LXX obecne tutaj hebr. słowo sze’ol zostało oddane greckim słowem hades.

[8]  Według katolickiej tradycji ów przestępca miał na imię Disma. Kościół uznał go za męczennika i wciągnął na listę „świętych”, ku którego czci obchodzi uroczystość 25 marca!

[9]  Doniesienie to podważa katolicką naukę o czyśćcu, gdyż papieże uczą, że nie można się dostać do nieba bez sakramentu chrztu. Według teologii katolickiej łotr zasługiwałby co najwyżej na czyściec (dr John Gill).

[10]  J. J. van Dosterzee, Theologisch-homiletisches bearbeitet: Das Evangelium nach Lukas (Podręcznik teologiczno-homiletyczny: Ewangelia według Łukasza), wyd. 3, t. 3, Belhagen und Plafing, Bielefeld-Liepzig 1867, s. 388, https://books.google.pl/books?id=F6hDAAAAcAAJ ^13-03-2017.

[10a] R. Col, Novy Zakon. Sýkorùv překlad v revisi Hejèlovì k tisku upravil, rozèlenil, úvody a poznámkami opatřil, Velehrad, Olomouce1945, przypis do Łk 23:43, http://www.vzdelavaci-institut.info/?q=system/files/Novy_Zakon-Rudolf_Col.pdf ^1-10-2020.

[11]  G. M. Lamsa, Gospel Light: Comments on the Teachings of Jesus from Aramaic and Unchanged Eastern Customs, A. J. Holman Company, Philadelphia 1939, s. 303, 304, https://archive.org/details/gospellightcomme0000lams ^9-02-2022.

[12]  W Curetonian Syriac (syr^c), syryjskim mss z V wieku n.e. znalezionym w Starym Kairze, tekst Łk 23:43 brzmi: „Amen mówię ci dziś, że ze mną będziesz w Ogrodzie Eden” (Francis C. Burkitt, Evangelion da-Mepharreshe. The Curetonian Version of the Four Gospels, with the readings of the Sinai Palimpsest and the early Syriac Patristic evidence, t. 1, University Press, Cambridge 1904, s. 411, http://archive.org/details/cu31924092359680).

[13]  Das Neue Testament, Verlag von Ernst Reinchardt, München 1923, s. 104, https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb11129110?page=124 ^11-03-2021.

[14] Schalom Ben-Chorin, Brother Jesus: The Nazarene Through Jewish Eyes, tłum. i wyd. Jared S. Klein i Max Reinhart, The University of Georgia Press, Athens–London 2001, s. 181, https://books.google.pl/books?id=AEUM0dVXww4C ^10-03-2017.

[15] Grzegorz Kaszyński, „176 różnojęzycznych przekładów Łukasza 23:43 bez tradycyjnej interpunkcji”, opracowanie prywatne w pdf, wersja z 9-05-2023. Można je otrzymać kierując prośbę na adres grzekasz@vp.pl.

[16]  Wysuwanie takiego zarzutu jest sofistyczną próbą odwracania uwagi od ambarasujących argumentów i stwarzaniem sztucznego problemu.