Perykopa o bogatym młodzieńcu, a dokładniej jej pierwsze dwa wersy i pytanie o życie wiecznie, stanowią często przywoływany przykład ingerencji redakcyjnej w tekst Ewangelii, przy czym w większości popularnych opracowań przeczytamy jedynie, że to „Mateusz poprawił tekst Marka” [1], łagodząc wypowiedź Jezusa i jej ewentualne inklinacje teologiczne. Jeżeli przyjrzymy się wariantom krytycznym tego fragmentu zobaczymy nieco inny obraz.
Spójrzmy najpierw na sam fragment perykopy o bogatym młodzieńcu w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia (edycja V):
- Łk 18:18. Zapytał Go pewien zwierzchnik: Nauczycielu dobry, co mam czynić, aby osiągnąć życie wieczne? 19. Jezus mu odpowiedział: Czemu nazywasz Mnie dobrym? Nikt nie jest dobry, tylko sam Bóg.
- Mk 10:17. Gdy wybierał się w drogę, przybiegł pewien człowiek i upadłszy przed Nim na kolana, pytał Go: Nauczycielu dobry, co mam czynić, aby osiągnąć życie wieczne? 18. Jezus mu rzekł: Czemu nazywasz Mnie dobrym? Nikt nie jest dobry, tylko sam Bóg.
- Mt 19:16. A oto podszedł do Niego pewien człowiek i zapytał: Nauczycielu, co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie wieczne? 17a. Odpowiedział mu: Dlaczego Mnie pytasz o dobro? Jeden tylko jest Dobry.
Jak widzimy, w niemal identycznej wersji Łukasza i Marka, Jezus, zamiast odpowiedzieć na postawione pytanie, w pierwszej kolejności obrusza się za nazwanie go „dobrym” – nikt nie jest dobry, tylko sam Bóg. Ergo: nie nazywaj mnie dobrym, bo nie jestem Bogiem. Wersja mateuszowa została, jak widać wyżej, odpowiednio „wyprostowana” teologicznie [2]. Nauczyciel nie jest już nazwany dobrym, tylko zapytany o dobro, przy czym odpowiedź w tej wersji staje się nie do końca spójna: Dlaczego Mnie pytasz o dobro? Jeden tylko jest Dobry.
Jeżeli spojrzymy teraz na materiał krytyczny to okaże się, że
- fragment Mateusza 19:16-17a występuje w kilku różnych wersjach: „poprawionej” teologicznie, „niepoprawionej” (bardziej zgodnej z Markiem i Łukaszem) oraz łączącej dwie wyżej wskazane,
- wersję poprawioną wspierają głównie źródła aleksandryjskie i łacińskie, natomiast zbliżoną do Marka – bizantyńskie,
- wersja zachowana w cytatach z Ojców Kościoła kończy się słowami „Ojciec” lub „Ojciec w niebiosach” lub „Ojciec mój w niebiosach”, których nie ma w głównych kodeksach, poza kilkoma łacińskimi,
- „oficjalna” wersja NT Nestle-Allanda kieruje się głównie tekstem aleksandryjskim, a w tym przypadku cytaty patrystyczne uznane są za pozbawione podstaw w dostępnym materiale krytycznym.
Werset Mt 19:16
Dwie główne wersje obejmują:
- Nauczycielu, co dobrego…
zgodnie z א, B, D, L, f1, 22, 565, 892*, 1010, 1365, it (a, d, e, ff1), copbo(pt), Orygenespt, Hilary;
- Nauczycielu dobry, co dobrego…
ἀγαθέ („dobry”) dodają warianty bizantyńskie, łacińskie, syryjskie i koptyjskie: Byz, it (aur, b, c, f, ff2, g1, h, l, q, r1), vg, syr, cop, Justyn, Ireneusz, Orygenespt, Chryzostom, Hieronim
Pierwszy wariant jest lepszy stylistycznie, co nie znaczy, że jest pierwotny. Usunięcie przymiotnika ἀγαθέ („dobry”) rozwiązuje dalsze problemy z odpowiedzią Jezusa na nazwanie go dobrym i może wynikać z przeróbki redakcyjnej. Bardziej prawdopodobna jest korekta poprzez usunięcie ἀγαθέ i wygładzenie tekstu niż jego psucie i tworzenie „trudniejszych” stylistycznie i interpretacyjnie wypowiedzi.
Werset Mt 19:17a
W tym przypadku możemy wskazać następujące warianty (skorygowane w oparciu o uwagi Wielanda Willkera [3]):
Wersja „aleksandryjska” i „łacińska” z pytaniem o dobro:
- τί με ἐρωτᾷς περὶ τοῦ ἀγαθοῦ; εἷς ἐστιν ὁ ἀγαθός („Czemu mnie pytasz o dobro? Jeden jest dobry”.)
– א, B*, B2, D, L, Θ, f1, 22, 700, 892*, 1192*, 1424mg, pc5, it (a, d), syrc, syrs, copbo, copmae, Orygenes - τί με ἐρωτᾷς περὶ τοῦ ἀγαθοῦ; εἷς ἐστιν ὁ ἀγαθός ὁ θεός („Czemu mnie pytasz o dobro? Jeden jest dobry: Bóg”.)
– it (aur, b, c, ff1, ff2, l, r1), vg, (Marcion, Klemens, it (e): ὁ πατὴρ – Ojciec), (s – ὁ Πατήρ μου ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς)
- τί με ἐρωτᾷς περὶ τοῦ ἀγαθοῦ; εἷς ἐστιν ὁ ἀγαθός ὁ πατήρ ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς („Czemu mnie pytasz o dobro? Jeden jest dobry: Ojciec w niebiosach”.)
– Pseudo-Klemens, Nowacjan, Juwenkus, Hieronim
Wersja „bizantyńska” z pytaniem o nazwanie dobrym:
- τί με λέγεις ἀγαθόν; οὐδεὶς ἀγαθὸς εἰ μὴ εἷς ὁ θεός („Czemu mnie zwiesz dobrym? Nikt [nie jest] dobrym, poza samym Bogiem”.)
– wariant zgodny z Mk 10:18 i Łk 18:19; C, K, W, Δ, Σ, f13, 28, 33, 118, 372, 565,1071, 1241, 1424, 2737, Byz, it (f, q), syrp, syrh, copsa, Ireneusz, Hilary, Bazyli, Chryzostom - τί με λέγεις ἀγαθόν; εἷς ἐστιν ὁ ἀγαθός ὁ πατήρ μου ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς („Czemu mnie zwiesz dobrym? Jeden jest dobry: Ojciec mój w niebiosach”.)
– Justyn; Diatessaron (pomija „mój”)
Połączenie wariantu aleksandryjskiego i bizantyńskiego:
- τί με ἐρωτᾷς περὶ τοῦ ἀγαθοῦ; οὐδεὶς ἀγαθὸς εἰ μὴ εἷς ὁ θεός („Czemu mnie pytasz o dobro? Nikt [nie jest] dobrym, poza samym Bogiem”.)
– it (g1, h), Dionizy, Euzebiusz, Augustyn, Antioch, wersja hebrajska Szem Toba
Pomijają całkowicie wers 19:17:
- Hbr, Afrahat
Wielość dostępnych wariantów wskazuje na to, że kopiści dysponowali kilkoma wersjami Mateusza i na ich podstawie komponowali dalsze wersje, konflacyjne.
W tym miejscu można zadać podstawowe pytanie: skoro kopiści bizantyńscy dysponowali „oryginalnym” tekstem Mateusza, który rozwiązywał problem słów Jezusa, to dlaczego wersję „poprawną teologicznie” zmienili na mniej poprawną, bazując na tekście Marka, który też nie był darzony taką estymą jak Mateusz? Rozwiązanie w zasadzie jest chyba jedno: tekst bizantyński i niektóre z cytatów Ojców Kościoła zachowały pierwotne brzmienie tego fragmentu Mateusza, który później został skorygowany i którego nowa wersja stała się tą oficjalną, w Kodeksie Watykańskim czy Wulgacie. I rodzi to kolejne pytanie: skoro w tym jednym fragmencie aleksandryjski tekst Mateusza jest niewiarygodny i stanowi korektę tekstu pierwotnego, to w ilu innych miejscach odmienny wariant np. Kodeksu Watykańskiego jest wtórny względem tekstów wschodnich? W trakcie prac nad Synopsą takich miejsc zauważyłem więcej, ale to już temat na kolejny artykuł.
Podsumowanie
Sięgając do Biblii Tysiąclecia czy Warszawskiej widzimy tylko jedną wersję, wybraną przez komitet biblijny jako – jego zdaniem – właściwa. Tymczasem tło i materiał krytyczny pozwalają nam spojrzeć na dany werset znacznie szerzej. Dlaczego w tylu cytatach znajdziemy inną wersję od oficjalnej przyjętej? Dlaczego tak wielu Ojców kończy wypowiedź Jezusa słowami Jeden jest dobry: Ojciec mój w niebiosach? Odmienne wersje możemy znaleźć w ramach tekstów łacinskich, koptyjskich i syriackich. Wersja bizantyńska, która powinna obejmować tekst późniejszy, w tym akurat przypadku zawiera tekst nieskażony teologicznymi poprawkami, które za to odnajdujemy w kodeksach Synajskim, Watykańskim, Bezy czy w Wulgacie.
W przygotowywanej Synopsie jako pierwotny przyjęto wariant zgodny z Diatessaronem i szeregiem Ojców Kościoła – pytanie o nazwanie dobrym, wraz ze wskazaniem kto jest dobry: tylko Ojciec w niebiosach:
Czemu mnie zwiesz dobrym? Jeden jest dobry: Ojciec w niebiosach.
[1] D. English, The Message of Mark: „Matthew obviously had difficulty with it too and offers the softest form available”
[2] F.W. Beare, The Synoptic Problem: „In fact nothing is more certain; it is inconceivable that the Matthean form could arise except as a theologically motivated correction of the Markan text.”
[3] Wieland Willker, A Textual Commentary on the Grek Gospels vol.1 Matthew