…czyli dowód na semickie podłoże językowe ewangelii.

Aramejskie czy też hebrajskie tło językowe ewangelii w biblistyce głównego nurtu jest względnie pomijane. Ewangelie spisali Grecy po grecku, czasami tylko semityzując styl na modłę Septuaginty. W ostateczności przyjmuje się możliwość istnienia hebrajskiej wersji Q i nauk Jezusa, które „każdy tłumaczył jak umiał”. Główny trzon opowieści ewangelicznej miał być jednak napisany w języku greckim.

WPROWADZENIE

W minionym roku na tym portalu opublikowałem szereg postów wskazujących, że mogło być inaczej i również część narracyjna nosi ślady obróbki oraz błędów tłumaczy.

1) Szymon zwany Gorliwym (czy też Zelotą) (Łk 6:15, Dz 1:13) w wersji Mk 3:18 oraz Mt 10:4 występuje w wariancie „Szymon Kananejczyk”, co nie ma wiele wspólnego z Kanaanem ani Kaną, lecz stanowi dosłowne oddanie, transliterację hebr. Kannaj – Gorliwy,

2) „Słuchy, wieści” o Jezusie w Mt 14:1 Marek 6:14 oddaje jako „imię” – myląc hebr. szema (wieści, pogłoski) z szem (imię, sława).

3) W narracji Marka w co najmniej dwóch miejscach zachowały się niedokładnie przetłumaczone hebrajskie zwroty wprowadzające Mk 2:15 Καὶ γίνεται… „I staje się spoczywał w domu…” oraz 4:4 καὶ ἐγένετο… I zdarzyło się… że siał. W obydwu przypadkach Marek oddaje hebr. wajechi dosłownie jako stać się zamiast w sensie „a gdy / kiedy…” (A gdy spoczywał w domu… A kiedy siał… itp.)

4) Najbardziej znany przykład pomyłki tłumacza dotyczy Łk 11:41 „to, co wewnątrz, dajcie na jałmużnę” w oparciu o paralelne Mt 23:26-28: Oczyść wpierw wnętrze kielicha… z zewnątrz wydajecie się sprawiedliwi”. W języku greckim nie występuje żadne podobieństwo, ale w hebr. i aram. jałmużna to „akt sprawiedliwości” (zedqeta, hebr. sedaka), co wiąże się już bezpośrednio zarówno z ludźmi „sprawiedliwymi” (aram. zadiqe) oraz „oczyszczaniem” wnętrza (aram. dakau)

5) „Syn Boży” w ustach centuriona (Mk 15:39, Mt 27:54) w wersji Łukasza zmienia się w „człowieka sprawiedliwego”. W obydwu przypadkach występuje to samo podłoże semickie: syn Boży w sensie sługi, proroka, człowieka świętego i sprawiedliwego. Łukasz również w Dziejach wielokrotnie stosuje zamiennie słowa Nazorejczyk = święty czy też syn Boży = sługa Boży, podczas gdy w narracji Marka „Nazorejczyk” zmienia się w Nazareńskiego, mieszkańca Nazaretu.

6) Na korzystanie ze źródeł semickich wskazują również wielokrotne problemy z nazwami własnymi, podobnie jak przy Szymonie Gorliwym, również dwie wersje swojego przydomka mają Jezus, Juda czy Jan a sama miejscowość Nazaret w tekście greckim występuje w trzech głównych wariantach (Nazara u Mateusza, Nazareth u Łukasza, Nazaret u Marka) oraz kilkunastu pomniejszych typu Nazared, Nazrat etc. Podobnie jest z innymi miastami np. Bet Saida / Bed Saida itd.

I w tym kontekście, problemów z nazwami miejscowymi, dochodzimy do tematu głównego, którym jest ewidentna pomyłka przy tłumaczeniu tekstu hebrajskiego tudzież aramejskiego.

W STRONĘ MAGADAN

Druga wersja rozmnożenia chleba występuje wyłącznie u Marka (8:1-10) i Mateusza (15:32-39) w dużej sekcji dotyczącej podróży po krainie Genezaret, pominiętej lub nieznanej Łukaszowi.

Perykopa ta, w odróżnieniu od pierwszego rozmnożenia brzmi niemal identycznie w obydwu relacjach co świadczy o bezpośrednim kopiowaniu z jednej ewangelii do drugiej. Jednakże obie te wersje różnią się kluczowym słowem:

W Mk 8:10 Jezus przybył „na tereny Dalmanuty” – εἰς τὰ μέρη Δαλμανουθά.

W Mt 15:39 „w granice Magadan” – εἰς τὰ ὅρια Μαγαδάν.

τὰ ὅρια oznacza dosłownie „granice”, też wybrzeże, region.

τὰ μέρη to dosłownie „części”, domyślnie: obszar, stronę, również dystrykt, dzielnicę tj. część jakiegoś większego terenu.

Zwroty εἰς τὰ μέρη / εἰς τὰ ὅρια występują kilkukrotnie w narracji Mk i Mt i można uznać je za synonimiczne; por. np. Mk 7:24 i Mt 15:21 gdzie tym razem Marek ma „w granice” a Mateusz „na tereny” Tyru i Sydonu.

MAGADAN czyli MAGDALA

Brak spójności pomiędzy Dalmanutą a Magadanem zaprzątał biblistów od stuleci. Konsensus jest taki, że to po prostu dwie różne nazwy, dwie miejscowości. Jedynie nieliczne głosy, o czym dalej, postulują tło aramejskie i błąd w tłumaczeniu na grekę.

Jeżeli spojrzymy na wyrazy DALMANUTA i MAGADAN zarówno w grece jak i w hebrajskim nie zauważymy większych zbieżności, może poza DM i MD i tyle. Brak oczywistego związku. Rzecz zmienia się gdy spojrzymy na warianty tekstu. Otóż okazuje się, że w Mt 15:39 nazwa tej miejscowości występuje w dwóch głównych wersjach:

– aleksandryjskiej oraz zachodniej: Magedan, Magadan, Magedam, Magdu;

– bizantyjskiej i cezarejskiej: Magdala; tłumaczenie etiopskie: „Magedal”.

Podział jest więc podobny jak przy wcześniej omawianym wariancie 70 lub 72 uczniów. I podobnie również tutaj największa liczba świadków tekstu wpiera „Magdalę”, którą znajdziemy m.in. w Biblii Gdańskiej. Skąd więc Magedan? Bo wg komitetu biblijnego łatwiej poprawić Magedan na Magdalę niż dobrze znaną nazwę Magdala na Magedan. Z tym, że podobne korekty występują już w Septuagincie (Joz 15:37), gdzie Magdal poprawia się na Magadę.

DALMANUTA

W przypadku Dalmanuty aparat jest równie rozbudowany. W tym jednak przypadku zarówno wersje aleksandryjskie jak i bizantyjskie mają ten sam tekst: εἰς τὰ μέρη Δαλμανουθά, w granice Dalmanuty:

– większość kodeksów: Dalmanuta (pojedyncze warianty: Dalmanunta, Dalmunata);

– część kodeksów cezarejskich oraz łacińskich podąża za (swoją) wersją Mateusza: Magdala, Mageda, Magadan, Magedam oraz… Malegada w D.

KROK PIERWSZY

Wniosek, jaki nasuwa się po analizie aparatu krytycznego jest taki, że w wersji Mateusza należy przyjąć jako prawidłowy wariant „Magdala / Magedal”. I w tym momencie można już się zacząć domyślać skąd się wzięła „Dalmanuta. Wersja Marka zaczyna się poniekąd tam, gdzie kończy Mateusza: na wspólnej sylabie DAL:

MAGDAL = DALMAN…

I czy te słowa łączy coś więcej na gruncie języka hebrajskiego? Tak, zgadliście. Spółgłoski G gimmel, N jak i W/V/U (waw) wyglądają w języku hebrajskim (oraz starohebrajskim i aramejskim… poniżej użyto czcionki tradycyjnej) wyjątkowo podobnie:

מג-דל = mag-dal

דל-מנ = dal-man

Jak widać powyżej Dalmun (DLMN) może stanowić korupcję tekstu (co ważne: słowa pisanego, a nie mówionego) nazwy Magdal (MGDL). W oparciu o ten pierwotny rdzeń można wyprowadzić wszystkie nazwy: Magdala, Malegada, a z Magedalan końcowy Magedan.

KROK DRUGI

Powyższa analiza pozwala na powiązanie wariantu Dalmun z Magdalą, jednakże pełna nazwa tej miejscowości w wersji Marka brzmi „Dalmanuta” a nie Dalmun (tylko w kodeksie W występuje nazwa skrócona).

Pierwsza myśl jaka mi od razu przyszła do głowy była następująca:

Skoro Dalmun to odwrócone Magdal, to czy Dalmanuta nie stanowi przypadkiem dalszej transliteracji hebrajskiego zwrotu „w rejony / w części Magdal”? Szybka kwerenda w internecie potwierdziła moje przypuszczenia.

Podobne wnioski wysnuli: J. W. Donaldson (Δαλ- istud residuum esse veri nominis Μαγδαλά scil. מנדל־אל, μανουθά autem repraesentare pluralem vocis מָנָה pars, portio, quam in Graeco ΜέΡΗ conversam habemus.’ R. Hams oraz E. Nestle (Dalmanutha is the transliteration of the Aramaic equivalent of εἰς τὰ μέρη, which by some form of dittography took the place of the proper name.); jednak żaden z nich nie przedstawił dokładnego procesu zmiany.

a) Marek używa zwrotu εἰς τὰ μέρη „w części” = hebr. מָנָה (manuha).

b) Spółgłoski H (ה) lub CH (ח) oraz TH (ת) po raz kolejny wyglądają niemal identycznie.

c) Mateuszowy zwrot Magdal-manuha Marek odczytuje jako: Dalman-manuta lub też: man-Dalmanuta

W ten sposób z „w rejony Magdali” powstało „w rejony Dalmanuthy”.

WNIOSKI KOŃCOWE

Jakie wnioski ogólne możemy przedstawić?

1. Wariant Magdala stanowi tekst pierwotny u Mateusza.

2. Grecki autor Marka dokonuje błędnego przekładu posiadanego tekstu semickiego.

3. Kierunek zmian wskazywałby na to, że to Marek korzysta z błędnego tłumaczenia Mateusza a nie na odwrót. W tym przypadku greckie / błędne Dalmanuta nie może stanowić tekstu źródłowego dla Magdali / Magedan.

4. Błąd powstał na skutek „zmęczenia tłumacza”, którego zaskoczyła podwójna zbitka podobnych spółgłosek MG / MN.