To, że Pięcioksiąg Mojżeszowy jest niejednorodny stylistycznie i zawiera szereg powtórzeń zauważano już dawno temu, jednak dopiero w 1753 r. Jean Astruc opracował całościową hipotezę, wyjaśniającą obserwowane rozbieżności. Na podstawie różnic w stosowanych imionach Boga, stylistyki i sposobu kompozycji treści wyróżnia się co najmniej dwa główne dokumenty stanowiące podstawę Tory oraz dziesięć pobocznych (w innym podziale: cztery główne dokumenty JEPD – Jahwisty, Elohisty, Kapłana, Deuteronimisty).
W Księdze Rodzaju i w pierwszych rozdziałach Księgi Wyjścia występują zasadniczo dwa główne imiona Boga: Jahweh (tłumaczone jako „Pan”) oraz Elohim („Bóg”). Oprócz nich pojawia się też w jednostkowych przypadkach El, El Szaddaj, El Eljon, El Olam. Podział na imiona jest zasadniczo zbieżny ze zróżnicowaniem perykop, które w początkowych partiach Genesis występują w dwóch wersjach.
Mamy więc stworzenie świata przez Elohim, następnie drugi opis stworzenia z udziałem Jahweh. Jest to najbardziej znany przykład, ale nie jedyny. Dalej mamy dwa rodowody potomków Adama (zawierające praktycznie te same imiona), dwa opisy potopu połączone w jeden, dwa opisy błogosławieństwa bożego po wyjściu z arki itd. Później sytuacja powtarza się, choć w mniejszym stopniu. Historia Abrahama toczy się głównie piórem Jahwisty, z tym że po raz kolejny znajdziemy np. dwa następujące po sobie opisy błogosławieństwa wobec Abrahama czy dwie opowieści o porwaniu żony Abrahama potraktowanej jako jego siostra.
Podział na historię wg Ela / Elohim oraz Jahwe odzwierciedla historyczny podział królestwa Izraela na północne gdzie znajduje się tabliczki z imieniem Ela i południowe, zdominowane przez kult Jahwe.
Zadałem sobie pytanie: jak ten podział, na dwie odrębne opowieści, wygląda w praktyce, szczególnie że taka publikacja na naszym rynku jest w zasadzie niedostępna, a jeśli jest to przynajmniej mi nie udało się jej znaleźć? Efektem tego pytania jest załączona poniżej księga Rodzaju (pierwsze 25 rozdziałów obejmujących historię Adama, Noego i Abrahama) w podziale na dwie główne warstwy językowe. Wykorzystano przekład Biblii Tysiąclecia, w którym poprawiono szereg błędów w szczególności dotyczących imion boskich (w wielu wersetach pomijanych a w innych wstawianych).
Dzięki takiemu podziałowi możemy zauważyć pewne powtarzające się obrazy stylistyczne. Elohim jest bogiem który błogosławi, Jahweh tym którzy przeklina ludzkość. Elohim oddaje ludziom we władzę wszystkie zwierzęta. Jahweh dzieli je na czyste i nieczyste i gustuje wyłącznie w krwawych ofiarach. Dla Jahwisty znamienne jest też wstawianie fragmentów poetyckich czy doszukiwanie się dodatkowego sensu i gry słów w imionach (Edom, Izaak, Jakub itd.)
To również Jahwista wstawia najbardziej znane opowieści mityczne: boski ogród, Kain i Abel, spłodzenie gigantów przez synów bożych, potężny Nimrod, wieża Babel, Sodoma i Gomora). Przy okazji, trudno zgodzić się z tezą, że źródło Jahwisty jest najstarsze, jeśli jego wtręty pojawiają się w młodszym materiale, np. J uzupełnia E o opowieść o Nimrodzie.
W większości przypadków redaktor księgi Rodzaju łączy ze sobą dwie opowieści np. błogosławieństwo wobec Noego w wersji Jahwisty (8:20-22 Rzekł Jahweh: Nie będę już więcej złorzeczył ziemi ze względu na ludzi, …. Przeto już nigdy nie zgładzę wszystkiego, co żyje) i w wersji Elohisty (9:1-17 Rzekł Elohim: Bądźcie płodni i mnóżcie się, abyście zaludnili ziemię… nigdy już nie zostanie zgładzona wodami potopu żadna istota żywa).
Całkowicie inna sytuacja i znacznie bardziej ciekawa ma miejsce w przypadku opisu potopu. Tutaj dwie opowieści są połączone w jedną w taki sposób, że poszczególne akapity, czy nawet wersety, następują po sobie w dwóch wersjach.
- Bóg dwukrotnie zapowiada zniszczenie ziemi, dwukrotnie każe wejść do arki Abrahamowi i jego rodzinie.
- Noe dwukrotnie wchodzi do arki (E: Noe wszedł z synami, z żoną i z żonami swych synów do arki, aby schronić się przed wodami potopu. J: I właśnie owego dnia Noe oraz jego synowie, Sem, Cham, Jafet, żona Noego i trzy żony jego synów weszli do arki)
- dwukrotnie mamy powtarzające się po sobie opisy przybierania wody i zakrywania gór (E: Wody bowiem podnosiły się coraz bardziej nad ziemię, tak że zakryły wszystkie góry wysokie; J: Wody się więc podniosły na piętnaście łokci ponad góry i zakryły je. )
- dwukrotnie opisywana jest zagłada ludzkości i zwierząt, opadanie wody lub zaprzestanie opadów deszczu
- dwukrotnie też Noe wypuszcza ptaki: raz jest to kruk, który wylatuje i wraca do czasu wyschnięcia ziemi, później gołębica w nieco bardziej literackim opisie
- na koniec redaktor opowieści łączy ze sobą dwa błogosławieństwa.
Każdy z dwóch autorów stosuje specyficzne dla siebie słownictwo (co pomija się w opracowaniach anglojęzycznych) np. zmieść z powierzchni ziemi / zniszczyć a sama jednolitość narracji w obydwu wątkach świadczy o jednym: pierwsza wersja opowieści została przetworzona przez drugiego autora, który opierając się na posiadanym schemacie momentami dubluje całe wyrażenia. Kolejny redaktor mając do dyspozycji dwa teksty poszedł na łatwiznę: połączył je w jeden wielki dublet, niewidoczny w tradycyjnym układzie translacyjnym.
Poniżej link do opracowania Księgi Rodzaju pod kątem warstw redakcyjnych mojego autorstwa:
Najnowsze komentarze