Jednymi z najważniejszych, potencjalnych dowodów, wskazujących na hebrajskie lub aramejskie tło językowe warstwy Q, są oboczności występujące w perykopie „O wnętrzu kielicha”. Wypowiedzi w niej ujęte stanowią fragment mowy przeciwko faryzeuszom. W ewangeliach synoptycznych znajdziemy je w trzech pozycjach:
– (A1) Mt 23:25-26 (T.366, Q),
– (A2) klamra w Mt 23:28 (T. 367, Q),
– (B) Łk 11:39, 41 (T.253, Q).
Wersja Mateusza jest najbardziej rozbudowana i łączy motyw oczyszczenia kielicha z pozorowaną sprawiedliwością, przyrównując fałszywych ludzi do grobów z zewnątrz pomalowanych a wewnątrz pełnych zepsucia. Łukasz rozdziela te dwie perykopy, zmienia ich układ w obrębie mowy i skraca ich treść. Taka zmiana pozycji części treści Q jest charakterystyczna dla tej warstwy. Przejdźmy jednak do analizy tych fragmentów.
Wariant A1 zawiera zalecenie „oczyszczenia wnętrza kielicha”
23:25 Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze, obłudnicy, gdyż OCZYSZCZACIE to, co z zewnątrz kielicha i półmiska, wewnątrz zaś pełne [są] z grabieży i niepohamowania. 23:26 Faryzeuszu ślepy! OCZYŚĆ wpierw WNĘTRZE (τὸ ἐντὸς) kielicha {i półmiska}, aby stało się i [to, co] poza nim, czyste.
Klamra A2 przyrównuje kielich do wnętrza człowieka:
23:28 Tak i wy z zewnątrz wprawdzie UKAZUJECIE SIĘ ludziom SPRAWIEDLIWI, wewnątrz zaś jesteście wypełnieni obłudą i bezprawiem.
„Grabież i niepohamowanie” z wersji A1 zastąpione zostaje „obłudą i bezprawiem”.
Wariant B Łukasza początek ma zgodny z A1:
11:39b „Teraz wy, faryzeusze, to, co z zewnątrz kielicha i misy OCZYSZCZACIE, to, co zaś wewnątrz was, pełne [jest] grabieży i złości. 11:40 Głupcy! Czyż nie ten, który uczynił to, co z zewnątrz, i to, co wewnątrz uczynił? 11:41 Ale raczej: TO WE WNĘTRZU (τὰ ἐνόντα) DAJCIE NA JAŁMUŻNĘ, i oto wszystko czystym wam jest.
U Łukasza mamy więc złamanie symetrii z Mateusza, gdzie zalecenie dotyczy „oczyszczenia tego co wewnątrz” a nie tego „co na zewnątrz” kielicha. Łukasz zamienia oczyszczenie na „DAWANIE JAŁMUŻNY” (δότε ἐλεημοσύνην). W języku greckim nie ma tu żadnego związku, ale rzecz jasna sprawa staje się klarowna na gruncie języka hebrajskiego.
„Dawanie jałmużny” w językach semickich to dosłownie „czynienie sprawiedliwości”, a bycie „sprawiedliwym” oznacza bardziej bycie „miłosiernym” niż „postępującym zgodnie z prawem”.
ἐλεημοσύνη (jałmużna, akt miłosierdzia, od: ἔλεος – łaska, miłosierdzie) w językach semickich to dosłownie „akt, czyn sprawiedliwości”, gdzie sprawiedliwość rozumiana jest nie tyle jako postępowanie praworządne co raczej czynienie miłosierdzia. Stąd też „Józef będąc sprawiedliwym” chciał skrycie oddalić swoją żonę – nie dlatego, że był surowy, bo tak to zdanie brzmi w języku polskim, ale dlatego, że był miłosierny i nie chciał publicznego zhańbienia drugiej osoby.
Podsumowując, w treści Mt mamy:
(a1) oczyszczacie to, co na zewnątrz => oczyść to, co wewnątrz
(a2) ukazujecie się sprawiedliwi z zewnątrz
u Łukasza:
(b) oczyszczacie to, co na zewnątrz => dajcie na jałmużnę to, co wewnątrz.
Na gruncie języka greckiego mamy kompletnie odmienne terminy:
– sprawiedliwy – δίκαιος (dikajos),
– oczyścić – καθαρίζω (katharizo),
– miłosierdzie – ἐλεημοσύνη (eleimosini),
które przy translacji wstecznej odsłaniają nam swoje powiązania:
– sprawiedliwy = hebr. tsadyk / aram. tsadik
– oczyścić = hebr. zaka / aram. dake
– miłosierdzie = hebr. tsedaka / aram. tsedka lub tsedketa.
TSADYK – ZAKA – TSEDAKA lub aramejskie: TSADIK – DAKE – TSEDKA.
Rdzeń צדק (ts-d-k) odnosi się do sprawiedliwości i jest również podstawą słowa צְדָקָה (tsedaka), które oznacza „jałmużnę”, „dobroczynność” lub „miłosierdzie”.
Rdzeń זכה (z-k-h) odnosi się do czystości i niewinności, ale jest też związany z duchowym oczyszczeniem. Pojawia się więc dodatkowa gra słowna: być „czystym” oznacza również być „sprawiedliwym”.
Sprawiedliwość (צַדִּיק) i oczyszczenie (זַכָּא) są powiązane przez wspólny cel moralny i duchowy. To tworzy z kolei koncepcyjną grę słów, gdzie czystość jest zarówno cechą osoby sprawiedliwej, jak i wynikiem jej działań.
Gra słów w powyższej perykopie polega na tym, że te same rdzenie są wykorzystywane do budowania różnych znaczeń, które łączą się w jeden spójny obraz moralny. Hebrajskie językowe związki między sprawiedliwością, miłosierdziem i oczyszczeniem mają dodatkowy, głęboki sens teologiczny.
W literaturze spotkałem się z nielicznymi przypadkami wskazania tych podobieństw (z pominięciem wariantu A2), gdzie wg autorów wersja Łukasza wynika z błędnego odczytania aram. dakkau:
The argument for a common Aramaic source for this saying is based especially on Luke’s use of δότε ἐλεημοσύνην where Matthew has καθάρισον. Wellhausen’s suggestion, as given earlier, is that Luke has read the Aramaic dakkau as zakkau, thus changing “cleanse” to “give alms.”
W języku aramejskim ma występować rzekoma oboczność דַּכָּא (dakau) – oczyść i זַכָּא (zakau) – sprawiedliwość, jałmużna, gdzie dodatkowo litery D i Z wyglądają niemal identycznie. Daleth to Zayin z dłuższym daszkiem. O pomyłkę więc nie trudno. Jest to jednak moim zdaniem błędna interpretacja bo obydwa słowa dakau i zakau znaczą to samo = oczyszczenie, a „jałmużna” – tsedaka zaczyna się nie od litery Z a TS (tsade). Jeśli już to mamy grę słów daka = tsedaka.
Powiązanie to nie wyjaśnia jednak, dlaczego Mateusz w trzecim wariancie pisze wprost o „ludziach sprawiedliwych”. W moim odczuciu wersja Łukasza (B) wpasowuje się idealnie w wariant (A):
Z zewnątrz wydajecie się sprawiedliwi a powinniście z wnętrza swego czynić akty sprawiedliwości!
W tej wersji Łukasz zawiera faktyczne zakończenie wariantu A2 a Mateusz posiada zakończenie dla wariantu A1 nt. kielicha. Ponadto mamy tu dodatkową grę słowną w wersji hebrajskiej:
ukazywać się sprawiedliwymi: tir’u tsaddikim
= dajcie jałmużnę: tenu tsedakah.
Czy takie powiązanie sprawiedliwości z jałmużną odnajdziemy również w innych wersetach? Jak najbardziej.
W Mateuszowej perykopie o jałmużnie mamy identyczne „błędy w tłumaczeniu” gdzie tsedaka raz jest tłumaczona jako jałmużna a raz jako czynienie sprawiedliwości:
Mt 6:1 czynić sprawiedliwości – δικαιοσύνην
Mt 6:2 kiedy więc czynisz jałmużnę – ἐλεημοσύνην, podobnie 6:3, 4
co Łukasz zmienia na „kiedy więc czynisz… obiad” (!) w 14:12. W tradycji żydowskiej przygotowywanie uczty jest formą tsedaki / jałmużny, po raz kolejny więc mamy nieco inną treść perykopy, ale opartą o ten sam rdzeń: tsedakę.
Tak gwoli wyjaśnienia: wyżej wskazane tła językowe i ewidentne powiązania językowe nie świadczą o tym, że ewangelie Łukasza i Mateusza były spisywane po hebrajsku. Świadczą natomiast co najmniej o tym, że ci dwaj autorzy korzystali z różnych wersji translacyjnych wypowiedzi / mów w języku hebrajskim. Albo sami je tłumaczyli, we własnych zespołach roboczych, albo korzystali z gotowych przekładów.
