Nie ukrywam, ten post ma charakter wyjątkowy, a wręcz przełomowy. O ile przy poprzednich wpisach można było mówić jeszcze o wtórnej redakcji czy zbiegach okoliczności, choć też nie zawsze, tak tutaj mamy do czynienia z bezspornym dowodem na korzystanie przez dwóch ewangelistów, niezależnie od siebie, ze wspólnych źródeł hebrajskich lub ich odmiennych tłumaczeń.
DZIESIĘCINA Z ZIÓŁ
Nadal poruszamy się w obszarze Mowy przeciwko faryzeuszom, która jest wręcz przesiąknięta semityzmami, hebrajskimi grami słownymi czy podobną rytmiką wypowiedzi. Tuż przed perykopą o wnętrzu kielicha znajdujemy krótką wypowiedź o dziesięcinie, która zarówno u Łukasza (Łk 11:42, T.254) jak i Mateusza (Mt 23:23-24, T.365) brzmi podobnie, ale zawiera subtelne różnice.
Łk 11:42 (a) Lecz biada wam, faryzeuszom,
(b) gdyż dajecie dziesięcinę z mięty i ruty, i z każdego zioła,
(c) a obchodzicie sąd i miłość Boga.
(d) To zaś należało czynić, i tamtego nie porzucać
Mt 23:23 (a) Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze, obłudnicy,
(b) gdyż dajecie dziesięcinę z mięty i kopru, i z kminku,
(c) a odpuszczacie to, co ważkie w Prawie: sąd i miłosierdzie, i wiarę.
(d) To zaś należało czynić, i tamtego nie odpuszczać.
Wersja Łukasza jest ponownie krótsza. Nie oznacza to jednak, że jest starsza czy też źródłowa w stosunku do Mateusza. Użyte tu sformułowania mają charakter synonimiczny, zarówno jeśli chodzi o czasowniki, por.:
– Łk: obchodzicie (παρέρχεσθε) = Mt: odpuszczacie (ἀφήκατε),
– Łk: porzucać, lekceważyć (παρεῖναι) = Mt: odpuszczać (ἀφιέναι),
jak i rzeczowniki:
– Łk: ruty (τὸ πήγανον) = Mt: kopru (τὸ ἄνηθον),
– Łk: z każdego zioła (πᾶν λάχανον) = Mt: z kminku (τὸ κύμινον).
– Łk sąd i miłość Boga (τὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀγάπην τοῦ θεοῦ) = Mt: sąd i miłosierdzie, i wiarę (τὴν κρίσιν καὶ τὸ ἔλεος καὶ τὴν πίστιν).
Widoczna wyżej synonimiczność i odmienność treści, przy zachowanym identycznym sensie wypowiedzi, nie jest czymś typowym dla wszystkich perykop ewangelii. Niektóre fragmenty Q czy T są identyczne słowo w słowo lub w 99% z minimalnymi korektami. Przykładem mogą być perykopy o Nieszczęsnym Jeruzalem, gdzie tekst grecki Łk 13:34 jest identyczny z Mt 23:37 czy logion o „pokoleniu, które nie przeminie”, gdzie wersety Łk 21:32, Mk 13:30 i Mt 24:34 są identyczne niemal w 100%, poza jednym wyrazem u Marka (μέχρις zamiast ἕως). Korzystając z przekładów literackich czy nawet interlinearnych tego nie zauważymy, a te same zwroty i wyrażenie tłumaczone są np. w BT kompletnie inaczej. Dopiero układ synoptyczny i przekład umiejscowiony obok siebie pozwala na właściwą ocenę tekstu.
Szereg biblistów, widząc krótszy tekst u Łukasza, stwierdzi, że jego wersja jest „starsza, bo krótsza”, kompletnie pomijając zakres wprowadzonych zmian i styl wypowiedzi. A ten jest istotny, bo tekst Łukasza zawiera szereg odniesień i wyrażeń medycznych, powiązanych z listem do Hebrajczyków, gdzie znajdziemy identyczne zwroty. Najbardziej rzucającą się w oczy zmianą jest zastąpienie „kopru” „rutą”, która była jednym z ważniejszych medykamentów w świecie starożytnym. Mówiąc wprost, był to ówczesny środek antykoncepcyjny i wczesnoporonny, ale to temat na odrębny artykuł, gdzie powrócimy do wybitnej postaci Dioskurydesa.
ZIOŁA
Drugą taką zmianą jest zastąpienie „miłosierdzia i wiary” przez „miłość Bożą”. W obydwu przypadkach szukałem wspólnego mianownika hebrajskiego. Koper (lub anyżek) i ruta to dwa całkowicie odmienne zioła, z innymi nazwami hebrajskimi, które, dodajmy, w ogóle nie pojawiają się w Starym Testamencie. Termin „szamir” nie oznacza w ST kopru tylko albo diament, albo też kolce, osty. Wykaz ziół ma więc charakter ewenementu dla całego tekstu biblijnego:
– ἡδύοσμος (hēduosmos), mięta, pojawia się tylko u Mt 23:23 / Łk 11:42
– πήγανον (pēganon), ruta, wyłącznie u Łk 11:42
– ἄνηθον (anēthon), koper, mylony często z anyżkiem (gr. ἄνισον) – tylko u Mt 23:23
– κύμινον (kuminon), kminek, podobnie tylko u Mt 23:23.
Reasumując, mięta, ruta, koper i kminek w całej Biblii występują tylko w tych pojedynczych wersetach. Ani razu nie występują w Starym Testamencie. W tekście Izajasza 28:25 znajdujemy jedynie „czarnuszkę” (qetsach). Niektóre z tych ziół pojawiają się dopiero w Talmudzie. Były za to doskonale znane w medycynie (oraz kuchni) greckiej i rzymskiej.
MIŁOŚĆ I MIŁOSIERDZIE
Przejdźmy jednak do najważniejszej części tego artykułu i fragmentu (c):
Łk 11:42 …a obchodzicie sąd (τὴν κρίσιν) i miłość (τὴν ἀγάπην) Boga.
Mt 23:23 …a odpuszczacie to, co ważkie w Prawie: sąd (τὴν κρίσιν) i miłosierdzie (τὸ ἔλεος), i wiarę (τὴν πίστιν).
Łukasz nie tylko pomija odniesienie do Prawa (Tory), ale też zastępuje miłosierdzie i wiarę „miłością”. Ktoś powie, że miłość i przyjaźń to jedne z tematów ważnych dla Łukasza, tak jak Prawo dla Mateusza. Obydwaj moga więc dopasowywać tekst źródłowy do swoich potrzeb. Przez wiele lat nie widziałem żadnego związku między greckimi wyrazami ἀγάπην i ἔλεος lecz dosłownie dwa dni temu przyszło olśnienie.
W języku hebrajskim miłość – ἀγάπη (agapē) i miłosierdzie – ἔλεος (eleos) to jeden i ten sam wyraz!
Tym słowem jest חֶסֶד (chesed)!
Chesed to jedno z kluczowych pojęć w Biblii hebrajskiej (Starym Testamencie). Oznacza ono zarówno miłość wierną i odpowiedzialną, miłość przymierza, ale też łaskę, dobroć, wierność, miłosierdzie. Często odnosi się do wiernej, pełnej miłości relacji Boga z Jego ludem. Słowo to jest jednym z przykładów „nieprzekładalności” niektórych terminów, chociaż w języku polskim widziałbym słowo „umiłowanie”, które oznacza i oddaną miłość jak i przebaczenie, miłosiedzie. Dodajmy, że polskie miłosierdzie to dawna „miłość serca”, współczucie. Tak więc na gruncie języka polskiego łatwiej oddać różnorakie odcienie i znaczenia wyrazu CHESED niż w grece.
W Septuagincie chesed tłumaczone jest, w zależności od kontekstu, jako miłość – ἀγάπη (por. Ozeasza 6:4), miłosierdzie – ἔλεος (por. Psalm 136:1, Micheasza 6:8) czy πολυέλεος (Wyjścia 34:6-7), gdzie przedrostek πολύς oznacza wzmocnienie, „obfitość miłosierdzia”.
Tę wieloznaczność hebrajskiego CHESED szeroko opisywał Jan Paweł II w encyklice Dives in misericordia:
„…wyraz hesed wskazuje na swoistą postawę „dobroci”. Jeśli taka postawa cechuje dwie osoby, wówczas one nie tylko obdarzają się życzliwością, ale są sobie wierne na zasadzie wewnętrznego zobowiązania, a więc także — każda z nich — na zasadzie wierności sobie samej. Jeśli hesed oznacza także „łaskę” czy „miłość”, to właśnie w oparciu o taką wierność”.
Reasumując, znawca greki, patrząc na dwa greckie wyrazy, nie znajdzie między nimi żadnego wspólnego związku. Hebraista od razu wychwyci subtelne, wspólne tło językowe a nawet wskaże konkretne przykłady z Biblii Hebrajskiej. Nie jestem hebraistą, a mimo to ten wspólny kontekst odkryłem.
Jeżeli Łukasz pisze więc o „miłości” a Mateusz o „miłosierdziu” to obydwaj, zgodnie z własnymi potrzebami redakcyjnymi, wybierają stosowne dla siebie znaczenie, albo też korzystają oni z dwóch odrębnych tłumaczeń.
KSIĘGA MICHEASZA
Pójdźmy jednak o krok dalej. Dlaczego Łukasz pisze o „miłości Boga” a Mateusz o „miłosierdziu i wierze”? Czy tutaj też istnieje wspólne tło, na pierwszy rzut oka niewystępujące? Odpowiedź brzmi: tak!
Rozwiązanie tej kwestii znajdziemy w przytoczonym już wyżej cytacie z Micheasza 6:8, który jest jedynym miejscem w ST gdzie mamy połączenie „sądu i miłosierdzia” a perykopa o dziesięcinie okazuje się być trawestacją Micheasza 6:6-8 przy czym o ile Micheasz pisze o ofierze składanej z „rocznych cieląt, baranów, oliwy oraz własnego dziecka (sic)” tak ewangeliści zamieniają zwierzęta na zioła:
Mi 6:6 Z czym mam wystąpić przed Panem, pokłonić się Bogu Najwyższemu? Czy mam wystąpić przed nim z całopaleniami, z rocznymi cielętami? 6:7 Czy Pan ma upodobanie w tysiącach baranów, w dziesiątkach tysięcy strumieni oliwy? Czy mam dać swojego pierworodnego za swoje przestępstwo, własne dziecko na oczyszczenie mojego grzechu?
A kolejny werset to już słowo w słowo podstawa dla słów Jezusa:
Mi [BT] 6:8 Oznajmiono ci, człowiecze, co jest dobre i czego Pan żąda od ciebie: tylko, abyś wypełniał prawo, okazywał miłość bratnią i w pokorze obcował ze swoim Bogiem.
W przekładzie Septuaginty: …aby czynić sąd, i kochać miłosierdzie, i być gotowym do chodzenia z Panem, twoim Bogiem.” Tekst hebrajski: „Co wymaga od ciebie JHWH? Jedynie abyś czynił sprawiedliwość, miłość miłosierdzia i pokornie chodził z twoim Elohim.”
Spójrzmy więc na to, co zaleca prorok Micheasz:
(a) abyś wypełniał prawo – gr. czynił sąd, sprawiedliwość (ποιεῖν κρίμα), hebr. מִשְׁפָּט (miszpat)
(b) miłość / miłowanie miłosierdzia – gr. ἀγαπᾶν ἔλεος!, hebr. ve’ahavat CHESED
(c) i pokornie chodził ze swoim-Bogiem – hebr. Elohecha.
Ewangeliści:
(a) Łk / Mt: pomijacie sąd (τὴν κρίσιν)
(b) Łk: miłość (τὴν ἀγάπην) / Mt: miłosierdzie (τὸ ἔλεος)
(c) Łk: Boga / Mt: i wiarę (τὴν πίστιν).
Już samo hebrajskie chesed tłumaczone jest jako ἀγάπη lub ἔλεος a w wersecie Micheasza 6:8 mamy typowe dla poetyki semickiej podwojenie wyrażenia: ve’ahavat chesed: miłowanie umiłowania (dwa rzeczowniki), które Septuaginta przekłada w świetny sposób na… ἀγαπᾶν ἔλεος. Przy okazji, żydowski miszpat w tym przypadku oznacza sprawiedliwość w sensie prawnym a nie miłosiernym, tak jak omawiania wcześniej tsedaka.
Trzeci fragment Micheasza zawiera hebrajski idiom „chodzić z Bogiem”. Oznacza on „życie zgodne z Bożą wolą”, moralne postępowanie. Idiom ten ma jednocześnie silny kontekst wiary, ale odnosi się przede wszystkim do praktycznego, etycznego życia, a nie tylko do wewnętrznego przekonania czy doktryny. Hebrajski idiom „chodzić z Bogiem” jest bardziej praktyczny i etyczny, podczas gdy greckie πίστις jest bardziej doktrynalne i odnosi się do zaufania do Boga oraz wewnętrznego przekonania. Oba jednak podkreślają wierność Bogu. Reasumując:
– Mateuszowe πίστιν może być tłumaczeniem na grekę hebrajskiego idiomu „chodzić z Bogiem”, przy czym septuaginta pozostawia ten zwrot w formie dosłownej
– Łukasz nie rozumie znaczenia tego idiomu lub też jego przekład charakteryzuje się stylem bardziej skondensowanym, stąd zwrot „miłowanie umiłowania i chodzenie z Bogiem” skraca do „miłości Boga”.
W tym miejscu należy zaznaczyć jedno: ani Łukasz, ani Mateusz w przywołanych wersetach nie cytują / nie tłumaczą wprost Micheasza 6:8. Perykopa o dziesięcinie stanowi jej parafrazę. Warianty znaczeniowe Łukasza i Mateusza są identyczne jak w Septuagincie, stąd możliwe że źródłowy tekst hebrajski odnosił się dosłownie do Micheasza. Łukasz pisząc o miłości – agápē, a Mateusz o miłosierdziu – éleos, odnoszą się do tego samego, żydowskiego konceptu chesed, miłości wiernej i miłosiernej. Każdy z nich wybiera inne znaczenie, byc może korzystając z tłumaczenia LXX i zwrotu „ἀγαπᾶν ἔλεος”.
Na gruncie języka greckiego nie jest możliwe wytłumaczenie rozbieżności miłość – miłosierdzie, jak tylko przy pomocy celowej zmiany redakcyjnej. W języku hebrajskim słowa te znaczą to samo, a sama perykopa stanowi sparafrazowane słowa Micheasza 6:8 co tym bardziej potwierdza słuszność przyjętego założenia, z uwagi na identyczne, greckie tłumaczenie terminu chesed.