Jedną z najbardziej znanych scen Dziejów Apostolskich jest nawrócenie Pawła, które pojawia się na kartach tej księgi w kilku, nieco różnych od siebie wersjach. W jednej z nich (Dz 26:14) Łukasz przedstawia proces Pawła, gdzie ten cytuje kierowane do niego, rzekome słowa Jezusa:
Σαοὺλ Σαούλ, τί με διώκεις;
Saulu, Saulu, czemu mnie prześladujesz?
Ciężko ci przeciw ościeniowi wierzgać?
Słowa te, zapewne w formie idiomatycznej, znane są z Bachantek Eurypidesa, gdzie [w. 795] Dionizos powiada do Pentheusa:
θύοιμ᾽ ἂν αὐτῷ μᾶλλον ἢ θυμούμενος
πρὸς κέντρα λακτίζοιμι θνητὸς ὢν θεῷ.
„Ofiarę złożyłbym mu raczej, niż, pełnym gniewu,
Przeciw ościeniowi wierzgać, śmiertelnym będąc bogu”.
przy okazji tworząc grę słowną θύω / θυμώ / θεῶ, nieprzekładalną w języku polskim.
Autor Dziejów powiela w tym wersecie zarówno rzeczownik κέντρον (ostrze, żądło, oścień) jak i czasownik λακτίζω (kopać, wierzgać). I nie ogranicza się tylko do tego jednego fragmentu. Jeżeli przyjrzymy się szerzej całej wypowiedzi, to Paweł wykorzystuje tu cały cytat i słowa Dionizosa opisując swoje spotkanie wobec Jezusa. Podobnie jak Dionizos jest „pełny gniewu”: zwalcza chrześcijan „w zaciekłym szaleństwie” (περισσῶς τε ἐμμαινόμενος , Dz 26:11) by później upaść wobec boskiego światła, niczym „śmiertelnik przeciw Bogu”. Zresztą, słowo śmiertelnik kilkukrotnie jeszcze zagości w listach Pawłowych.
Łukasz używa tu wyjątkowo rzadkich słów. καταπίπτω, upaść, pojawia się tylko w Łk 8:6 oraz Dz 26:14 i 28:7, διάλεκτος sześciokrotnie tylko w Dziejach, λακτίζω, wierzgać, tylko w tym jednym miejscu (hapax legomena). Stanowią więc one wyłącznie jego bazę leksykalną.
TYMOTEUSZ
Pisałem ostatnio, że listy do Tymoteusza mogły wyjść spod ręki Łukasza. I kolejne nawiązanie do Bachantek znajdziemy w 2 Tm 4:6 w dość różnie tłumaczonym wersecie, gdzie Paweł wypowiada dość zaskakujące słowa:
Ἐγὼ γὰρ ἤδη σπένδομαι,
καὶ ὁ καιρὸς τῆς ἀναλύσεώς μου ἐφέστηκεν.
Ja bowiem już zostałem rozlany [niczym ofiara libacyjna]
i czas mojego odejścia (dosł. rozpuszczenia) nadszedł.
ἀνάλυσις w całym NT pojawia się tylko w tym jednym miejscu.
σπένδω tu oraz w Flp 2:17 w identycznym kontekście: nawet jeśli mam zostać rozlany niczym ofiara, to cieszę się niezmiernie, że z wami jestem.
Słowa te nawiązują (być może) to Bachantek 284 i innych słów Dionizosa:
οὗτος θεοῖσι σπένδεται θεὸς γεγώς,
ὥστε διὰ τοῦτον τἀγάθ᾽ ἀνθρώπους ἔχειν
„On, bogom jest rozlany (σπένδεται), bogiem będąc,
by przez to dobre dary ludzie mogli otrzymać”
Paweł swoją śmierć przyrównuje do ofiary libacyjnej i wylania cennych płynów (wina).
Jak widać (Pawłowy?) Jezus zmienia wino w swoją krew, składaną w ofierze, a Paweł odwrotnie: przyrównuje swoją krew do składanego w ofierze wina.
Te dwa cytaty, z których drugi jest raczej mniej znany, to tylko początek Pawłowo-Łukaszowych cytatów z greckich klasyków.
PS Wszystkie cytaty z Bachantek w moim przekładzie. Przekłady poetyckie odchodzą znacznie od pierwowzoru.
