Kolejna część analizy słownictwa występującego w ewangelii Łukasza. Tym razem przyjrzyjmy się kilku perykopom, związanym z zarządzaniem majątkiem, które zalicza się do źródła Q, a w których zauważyć możemy ciekawe korelacje leksykalne lub zmiany w słownictwie.
W perykopie O nielitościwym dłużniku (Mt 18:23-35) u Mateusza występuje słownictwo typowe dla warstwy M: „człowiek-król” robi „obrachunek sprawy” ze swoimi niewolnikami, na koniec „płonie gniewem” i wydaje sługę dręczycielom i podobnie uczyni „Ojciec niebieski”. Łukasz w swojej wersji tej perykopy (Łk 16:1-8) zmienia czy też posiada w tym miejscu nie króla, a „człowieka bogatego”, który „rozlicza sprawę” ze swoim zarządcą – ekonomem.
Termin ten: οἰκονόμος (oikonomos) – zarządca, skarbnik, administrator, kierownik, zarządca domu (od οἰκία – dom + νόμος – prawo) występuje wyłącznie u Łukasza: 12:42, 16:1, 16:3, 16:8 oraz w listach Pawła np. (Rz 16:23 Erastus, miejski zarządca, pozdrawia was) czy w listach deuteropawłowych (autorstwa rekdacji Łukasza): Tytusa 1:7 biskup (gr. episkop) zaś, jako „zarządca – ekonom” Boga, powinien być człowiekiem bez skazy…” Biskup (nadzorca) również występuje w pismach Łukasza np. Dz 20:28.
οἰκονομέω (oikonomeō) – zarządzać, występuje wyłacznie u Łk 16:2 (hapax)
οἰκονομία (oikonomia) – zarządzanie (stąd: „ekonomia”), ponownie wyłącznie u Łk 16:2, 16:3, 16:4 oraz w listach Pawła („ekonomia / plan zarzadzania Boga”) w 1 Kor, Ef, Kol, 1 Tym)
οἰκοδεσποτέω (oikodespoteō) – zarządzanie domem, w 1 Tym, 5:14
οἰκουμένη (oikoumenē) – tłumaczone jako „świat”, obszar zamieszkany, znajdziemy osiem razy u Łk i w Dziejach, jedyny wyjątek to Mt 24:14, gdzie znajdziemy takie niemateuszowe terminy jak „ewangelia” dla „Wszystkich pogan”)
Z terminami tymi powiązany jest również οἰκέτης (oiketēs) – sługa / niewolnik domowy (por. Łk 16:13).
Jak widzimy najwięcej terminów związanych z „zarządzaniem” występuje w 16 rozdziale Łukasza, a przede wszystkim w perykopie Q „O niewolniku roztropnym”, gdzie materiał Mt 24:45-51 jest praktycznie identyczny z Łk 12:41-48, poza wstępme i zakończeniem.
W perykopie tej ponownie Łukasz zmienia Mateuszowego „niewolnika” (δοῦλος) na „zarządcę” (οἰκονόμος, ekonoma). Ale nie jest to jedyna zmiana. U Mateusza niewolnik zostaje ustanowiony nad „służbą domową” (οἰκετείας – kolejny wyjątek), natomiast Łukasz używa tu terminu medycznego: nad θεραπείας, dosł. terapią, służbą odpowiedzialną za opiekę nad kimś, ten sam termin występuje jeszcze raz u Łk 9:11 w znaczeniu „leczenie”. Mateusz ma więc pana postawionego nad służbą, Łukasz „zarządcę” nad służbą-terapią. W polskich czy angielskich przekładach tego niuansu nie uchwycimy.
W perykopie tej występuje charakterystyczny (wyłącznie) dla Łukasza i listów Pawłowych motyw „jedzenia i picia” czy wręcz „upijania się, oszałamiania alkoholem”. Zastanawiałem się więc czy przypadkiem ta perykopa „Q” nie jest przypadkiem autorstwa Łukasza. Wystarczył szybki przegląd kolejnym zwrotów i terminów by okazało się, że język tej perykopy jest niemal w całości Łukaszowy. Spójrzmy na pierwszy werset:
„Amen powiadam wam, że nad wszystkimi już należącymi do niego postawi go”
1. Tak niby proste wyrażenie jak ἐπὶ πᾶσιν – „nad wszystkim” występuje wyłącznie w języku L: por. Łk 2:20, 3:20, 9:43, 13:17, 24:25
2. „należącymi do niego” – ὑπάρχουσιν – ponownie, czasownik ten występuje w tym znaczeniu u Mateusza… tylko w tym jednym wersecie, natomiast u Łukasza 10 razy, w Dziejach aż 24 razy, a w listach 16 razy. U Łukasza występują też zbitki z „wszystkim” i „należącym, już będącym” np. w Łk 9:48
[1] Mt tylko raz w 24:47 = Łk 12:44 Q
[10] Łk 7:25, 8:41, 9:48, 11:13, 12:15, 44 Q, 14:33, 16:14, 23, 23:50
[24] Dz 2:30, 3:2, 5, 4:32, 34, 37, 5:4, 8:16, 10:12, 16:3, 37, 17:24, 27, 29, 19:36, 40, 21:20, 22:3, 27:12, 21, 34, 28:7, 18
[16] listy
τὰ ὑπάρχοντα w znaczeniu – majętności, coś co do koś przynależy, majątek, dobra występuje za to w dwóch miejscach Mateusza i w pięciu Łukasza. Dwa wystąpienia u Mt możemy analizować dalej pod kątem zbieżności z materiałem L.
[2] Mt 19:21, 25:14
[6] Łk 8:3, 11:21, 12:33, 16:1, 19:8,
3. „postawi go” – ustanowi, καταστήσει.
Użycie czasownika καθίστημι (kathistēmi) po raz kolejny znajdziemy u Mateusza tylko w tej jednej perykopie – Mt 24:45, 47 (oraz w pokrewnym materiale 25:21, 23) natomiast u Łukasza i w Dziejach wielokrotnie, łącznie osiem razy, również w listach Tytusa 1:5 („wyznaczyć starszych” i in.)
4. „jeść zaś i pić” znajdziemy m.in. w Łk 13:26, 17:8, 27, 28, 22:30, Dz 9:9, 10:41, 23:12; motyw upilstwa (μέθῃ) pojawia się również w wersecie Łk 21:34 (L), w tym samym kontekście co w perykopie 273 oraz u Pawła.
„ustanowić” „nad wszystkimi” „należącymi do niego” „jeść i pić, i upijać się” to terminy-klucze, należące do stylu Łukasza, a nie Mateusza.
Podobnie προσδοκάω – „oczekiwać” – dziesięciokrotnie u Łk i w Dz.
μέρος – część – u Mateusza zawsze w znaczeniu „dystrykt, region”, natomiast jako „część, udział” wielokrotnie w perykopach Łukasza np. Łk 15:12.
Mateusz w swojej wersji posiada charakterystyczny dla języka M zwrot: „Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów” niewystępujący u Łukasza.
Wnioski: na podstawie tej jednej perykopy możemy zauważyć, że:
– Łukasz stosuje wyrażenia z zakresu zarządzania i medycyny, podobnie jak w części listów
– redaktor Mateusza kopiuje niemal całą perykopę Łukasza, zmieniając jedynie jej wprowadzenie i zakończenie przy użyciu własnych kalek językowych
– charakterystyczny język redakcji M należy więc do wtórnej redakcji Mateusza a nie np. tekstu źródłowego
– perykopa o niewolniku roztropnym należy do materiału Łukasza a nie hipotetycznego źródła Q czy tekstu Mateusza
– wszystkie perykopy Q z fragmentami o „jedzeniu i piciu” noszą silne znamiona redakcji Łukasza a nie Mateusza czy też pochodzenia zewnętrznego „Q”
– wyrażenia ὑπάρχοντα + καταστήσει znajdziemy również u Mateusza i tylko w jednej perykopie: o zarabianiu talentów, również silnie nacechowanej ekonomicznie, ale to już materiał na kolejny odcinek, w tym analiza zwrotów ὥσπερ γὰρ u Mateusza,
Hipoteza Q na tym jednym przykładzie zaczyna kruszeć. A przykładów tych jest więcej, gdzie materiał uznawany za „Q” napisany jest stylem Łk/Dz a nie Mt.