Kolosan 1:15 jako przykład tłumaczenia tendencyjnego

utworzone przez | sie 14, 2019 | Listy NT, Tłumaczenia | 0 komentarzy

OSTATNIA AKTUALIZACJA: 25-01-2023

Pełny artykuł w PDF

Najpierw zobaczmy trzy różne sposoby tłumaczenia tekstu Kolosan 1:15:

Po przeczytaniu tych 3 sposobów tłumaczenia można się tylko dziwić i zastanawiać: Jak to możliwe, że trzy greckie słowa prōtótokos pásēs ktíseōs można oddać w tak różny sposób? Pierwszy przekład zalicza Jezusa do klasy stworzeń, a pozostałe dwa nie zaliczają go do tej klasy: TEV przedstawia Jezusa jako „zwierzchnika stworzenia”, a Williams jako kogoś istniejącego przed stwarzaniem.

Przegląd 154 współczesnych przekładów odsłania, że w 74 z nich ukazano Jezusa jako uczestnika w stwarzaniu, w 73 jako niewchodzącego w skład klasy stworzeń, a w 7 z nich mamy neutralną treść. W polskich przekładach Kol 1:15 słowa „pierworodny wszelkiego stworzenia” widnieją w Goetze, Dąbrowski, Popowski, PE, Bw, Bp, EIB (wszystkie te przekłady NT opracowali zwolennicy nauki o Trójcy), Budny, Czechowic, Smalc. W pozostałych polskich przekładach czytamy:

  • „Pierworodnym przed wszytkim stworzeniem” (Biblia brzeska)
  • „pierworodnym przed wszelkim stworzeniem” (Kowalski)
  • „narodzony przed wszystkim stworzeniem” (Wujek)
  • „Pierworodny wobec każdego stworzenia” (BT)
  • „pierworodnym wobec całego stworzenia” (EŚP)
  • „pierworodnym w stosunku do wszelkiego stworzenia” (Romaniuk)
  • „Pierworodnym wśród wszystkiego, co stworzone” (Wp)
  • „pierworodnym całego stworzenia” (NT-toruński)
  • „pierworodny wszystkich rzeczy stworzonych” (Bgd)
  • „pierworodnym wszystkiego co stworzone” (NBgd)
  • „Istniał, zanim jeszcze Bóg cokolwiek stworzył” (Słowo Życia-NT)

Dlaczego część tłumaczy nie podaje literalnego tłumaczenia tych wersetów? W pewnym komentarzu do Kol 1:15 czytamy:

Pierworodny Syn, zwierzchnik wszystkich rzeczy stworzonych jest tłumaczeniem greckiego zwrotu złożonego z trzech słów: „pierworodny wszelkiego stworzenia”. Literalny przekład (jak w RSV) sugerujący, że Chrystus brał udział w stwarzaniu wszechświata jest niezgodny z kontekstem całego wersetu.[1]

Przeanalizujmy więc tekst Kol 1:15 i jego kontekst.

ZNACZENIE GRECKIEGO SŁOWA prōtótokos

Trzy najważniejsze greckie słowa w Kol 1:15 to: prōtótokos („pierworodny”), pásēs („wszelkiego” w dopełniaczu) i ktíseōs („stworzenia” w dopełniaczu). W języku greckim słowa występujące w dopełniaczu mogą mieć kilka znaczeń. Z gramatycznego punktu widzenia jest możliwe, że prōtótokos wiąże pierworodnego z udziałem w stwarzaniu i z gramatycznego punktu widzenia również jest możliwe, że nie zalicza się on do stworzenia. Ale wbrew pozorom sytuacja wcale nie jest dwuznaczna. Różne znaczenia tych terminów występujących w dopełniaczu nie są równie prawdopodobne. To znaczenie, które wyklucza „pierworodnego” z klasy stworzeń jest mniej prawdopodobne od tego, które wiąże go z klasą stworzeń. O wiele ważniejsza jest tutaj okoliczność, że ilość tych możliwości można jeszcze bardziej zawęzić, gdy się weźmie pod uwagę leksykalne znaczenie. Problem ten w gruncie rzeczy można rozwiązać, gdy znajdziemy odpowiedź na jedno pytanie: Jakie znaczenie ma słowo prōtótokos w omawianym kontekście?

W LXX słowo to pojawia się 128 razy, a w NT ― 8 razy. W dziele Liddella i Scotta, BAGD i NIDNTT słowu prōtótokos przypisano jedno leksykalne znaczenie: „pierworodny”. Michaelis przedstawia swój pogląd w TDNT[2], a co do elementów rdzenia tego słowa, podaje on, że zależą od akcentu, jaki kładziony jest w danym kontekście, ale jest to tylko spekulacja. Przy całej swej pomysłowości ci, którzy doszukują się innego znaczenia niż „ten, który urodził się jako pierwszy” mogą podać tylko jeden przykład, mianowicie Ps 89:27(28, TM), gdzie czytamy: „A Ja go ustanowię pierworodnym, największym wśród królów ziemi” (BT-5).

Psalm 89 nie podaje jednak jakiegoś nowego leksykalnego znaczenia słowa prōtótokos. Mówi tylko o decyzji Boga by wspomnianą osobę ustanowić na pozycji pierworodnego[3] (por. 1Krn 26:1 i 2Krn 21:3). Aby to unaocznić, zauważmy, że kapłani w Izraelu mogli pełnić rolę lekarzy, ale to nie znaczy, że do słowa „kapłan” możemy dodać znaczenie „lekarz”. Przeglądając w Biblii wszystkie miejsca występowania prōtótokos nie znalazłem żadnego przykładu, gdzie miałoby znaczenie „zwierzchnik” lub coś w tym duchu, a nawet gdzie mogłoby być użyte w tym znaczeniu! Wręcz przeciwnie, w każdym miejscu występowania ma ono inny sens niż „umieszczany” nad kimś jako pierworodny. Ich punktem odniesienia jest myśl o kimś, kto urodził się jako pierwszy. Na przykład w Kol 1:18 mamy wyrażenie „pierworodny z umarłych”, które najwyraźniej znaczy „pierwszy, który dostąpił zmartwychwstania” do nieśmiertelnego bytu.

Jak więc ocenić różne przekłady tego ważnego zwrotu z Kol 1:15? Generalną tendencją wśród niektórych współczesnych tłumaczy jest podążanie za sugestią Bratchera i Nidy, która brzmi: „On jest pierworodnym Synem, zwierzchnikiem wszystkich rzeczy stworzonych”.[4] To jest parafraza, a nie tłumaczenie i zasługuje na miano tendencyjnego przekładu. Jest tendencyjny nie tylko dlatego, że został skonstruowany ze względu na czyjąś wiarę, że Jezus jest Bogiem, więc ma teologiczny charakter. Przedmiotem krytyki jest również odejście od normalnych procedur translacyjnych. Sytuacja się komplikuje, gdy zwrócimy uwagę na to, że w sugerowanym przekładzie zwrot „wszystkich rzeczy stworzonych” stanowi literalne tłumaczenie dwóch greckich słów pásēs ktíseōs, ale jak oddano prōtótokos? Za pomocą trzech słów: „pierworodnym Synem, zwierzchnikiem”. Jak widzimy, najpierw zostało oddane literalnie jako „pierworodny syn” (jedynym sensie, który występuje w LXX i NT), po czym jeszcze raz się je tłumaczy w zupełnie innym znaczeniu, tj. „zwierzchnik”[5], które nie ma nawet takiego leksykalnego znaczenia. I tak właśnie odchodzi się od normalnych procedur translacyjnych.

Powstaje ponadto pytanie co do gramatyczności przekładu Kol 1:15, który proponują Bratcher i Nida. Trzy greckie słowa prōtótokos pásēs ktíseōs tworzą grecką konstrukcję „dopełniaczową” („pierworodnym wszelkiego stworzenia”), w której drugie i trzecie słowo podlega pierwszemu jako ich modyfikatorowi. Jest rzeczą wątpliwą czy tłumacz ma prawo zmienić myśl o subordynacji na koordynację, gdy wprowadza przekład „zwierzchnik wszystkich rzeczy stworzonych” w apozycji do słów „pierworodnym Synem”.

Powyższe informacje mogą pomóc w ocenie, czy zasadny jest nierzadko wysuwany zarzut tendencyjności wobec literalnego przekładu Kol 1:15 w Przekładzie Nowego Świata (PNŚ). Otóż taki zarzut nie ma żadnych solidnych podstaw lingwistycznych. Istnieją nawet literalne przekłady opracowane przez zwolenników poglądu, że Jezus jest Bogiem, w których występują słowa „pierworodnym wszelkiego stworzenia”, włącznie z przekładami katolickimi (Goetze, Dąbrowski, Bp, Popowski). Jest odwrotnie. Jak wykazałem, jedno z często preferowanych sposobów oddania tego wersetu jest tendencyjne.

Za poprawnością przekładu „pierworodny wszelkiego stworzenia” przemawiają następujące racje:

  • W tym samym wersecie Jezusa nazwano „obrazem niewidzialnego Boga”. Obraz nie jest tożsamy z żywą osobą, którą ukazuje i różni się od niej pod względem czasowym (por. Rdz 1:27; 1Kor 11:7).
  • Słowo prōtótokos ma tylko jedno leksykalne znaczenie, mianowicie „pierworodny” i w tym samym sensie jest użyte w Kol 1:18.
  • Jeśli bierzemy słowo prōtótokos w znaczeniu „pierworodny”, to sugeruje ono członkostwo w jednej grupie z innymi osobami, które przyszły na świat później. Dla porównania, w Rz 8:29 czytamy, że Jezus jest „pierworodnym wśród wielu braci”. Dosłowne znaczenie prōtótokos zdaje się wykluczać wszystkie inne greckie konstrukcje dopełniaczowe, z wyjątkiem genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy). Jest to sugestia co najmniej jednego znawcy gramatyki greckiej[6], która sytuowałaby Jezusa w klasie stworzeń.
  • Paweł prawdopodobnie nawiązuje tu do Mądrości wspomnianej w Przysłów 8. Możliwe są trzy paralele: (1) w Kol 2:3 Jezusa określono „mądrością”; (2) Przysłów 8 ukazuje mądrość jako „mistrzowskiego wykonawcę”, natomiast Kolosan 1 ukazuje Jezusa jako uczestnika w stwarzaniu i (3) w Przysłów 8 czytamy, że Bóg stworzył mądrość „jako początek swej drogi”, natomiast w Kolosan 1 Jezus jest nazwany „pierworodnym wszelkiego stworzenia”.

[1] Robert G. Bratcher – Eugene A. Nida, A Translator’s Handbook on Paul’s Letters to the Colossians and to Philemon, Helps for Translators 10, United Bible Societies, New York 1977, s. 22, kursywa dodana, https://archive.org/details/handbookonpaulsl0000brat 15-12-2021.

[2] Tamże, s. 871-881.

[3] Tak ten werset wyjaśnił ponad 100 lat temu T. K. Abbott (A Critical and Exegetical Commentary on the Epistles to the Ephesians and to the Colossians, T. & T. Clark, Edinburgh 1990 (1909), s. 211).

[4] Bratcher – Nida, A Translator’s Handbook on Paul’s Letters to the Colossians and to Philemon, s. 22.

[5] Jeśli ktoś nie zgadza się ze stwierdzeniem, że Bratcher i Nida tłumaczą jedno słowo w dwóch różnych znaczeniach, to zamiast tego można powiedzieć, iż prōtótokos raz oddali literalnie, a następnie dodali zwrot, który ani nie jest jasny, ani implikowany w greckim tekście tego wersetu.

[6] Nigel Turner, Grammatical Insights into the New Testament, T. & T. Clark, Edinburgh 1965, s. 124. Chociaż Turner broni znaczenia partitivus, ale nie podziela przekonania, że Chrystus wchodzi w skład klasy stworzeń. Raczej utrzymuje, że Chrystus jest nowym „Adamem” i wzorem, z którego inni mogą brać przykład.