Wszystkie poprzednie wpisy, dotyczące logiów Łukasza, cytatów z klasyków greckich u Łukasza i Pawła oraz hapaksów u Łukasza, zaczynają się zazębiać. Te same wersety z listów (deutero) Pawłowych pojawiają się po raz kolejny, wskazując na pewną, niepodnoszoną wprost (ale wskazywaną na marginesie) możliwość. Przynajmniej część materiału w listach Pawła nie jest jego autorstwa (to już wiemy od dawna), ale… Łukasza lub osób odpowiedzialnych za redakcję materiału do Ewangelii Łukasza i Dziejów Apostolskich, jeśli to nie była jedna osoba, tylko szersze grono autorów. Ten sam styl widoczny jest wyraźnie w tzw. listach pasterskich oraz w interpolacjach do listów Pawłowych. Zacznijmy jednak od początku.

W poprzednim wpisie, dotyczącym zjawiska hapaks legomenon i słów występujących jedno- lub kilkukrotnie (dis, tris legomena) u danego autora, zadałem pytanie jaki pojedynczy wyraz, zwrot występuje najczęściej i w jakiej liczbie wystąpień. W literaturze tematu trudno znaleźć odpowiedź na to pytanie, analiza słów rzadszych przeważnie ogranicza się do hapaksów czy jednokrotnych wystąpień w całym NT. Jedynym rozwiązaniem jest własnoręcznie sprawdzanie kolejnych słów w tekście nowotestamentowym.

Jak na razie najlepszym kandydatem do najczęściej występującego wyrazu u jednego autora jest czasownik ἐφίστημι (efistēmi), od ἐπί (epi) „nad, ku, przeciwko komuś” + ἵστημι (histēmi), „stanąć”, czyli: „stanąć nad kimś, obok kogoś, naprzeciw kogoś, zbliżyć się, przystanąć, pojawić się nadejść niespodziewanie, nagle, stanąć przeciwko komuś (w boju), uderzyć na kogoś, ustawić wojska np. z tyłu falangi”.

Czasownik ten, co nie bez znaczenia, ma nieco wojskowy charakter i tak też bywa używany w niektórych wersetach. ἐφίστημι na kartach Nowego Testamentu pojawia się 21 razy, czyli mielibyśmy do czynienia z „dwudziesto-jednokrotnie-wypowiedzianym” (εἴκοσι ἅπαξ λεγόμενον?):

– siedem razy u Łukasza (Łk 2:9, 2:38, 4:39, 10:40, 20:1, 21:34, 24:4);

– jedenaście razy w Dziejach Apostolskich (Dz 4:1, 6:12, 10:17, 11:11, 12:7, 17:5, 22:13, 22:20, 23:11, 23:27, 28:2;

– trzy razy w listach (1 Tes 5:3, 2 Tym 4:2, 6).

U Łukasza ἐφίστημι pojawia się w kontekście pojawienia się nagle, stanięcia obok lub naprzeciw kogoś, przy czym kilkukrotnie Mk lub Mt w tekście wspólnym używają synonimicznego wyrażenia προσελθὼν np. αὐτῷ (podeszli do niego). Podobnie w Dziejach np. w 28:2 – „niespodziewanie pojawił się” deszcz i zrobiło się zimno. Tutaj deszcz nie mógł „stanąć obok” – pojawił się, nadszedł. Nie jest więc zawsze możliwe dosłowne i identyczne oddanie tego samego słowa.

Przejdźmy teraz do Listów. 2 Tym 4:6 pojawił się nam już przy cytatach z Bachantek. W wersecie tym Paweł pisze o „wylewaniu siebie” niczym ofiara libacyjna gdyż ὁ καιρὸς τῆς ἀναλύσεώς μου ἐφέστηκεν – czas mojego odejścia „nadszedł”, dosł. stanął naprzeciw mnie, nagle, niespodziewanie. W 2 Tym 4:6 mamy więc nie tylko motywy klasyczne, ale też ten sam język wypowiedzi co w Dziejach. 2 List Tymoteusza ma również znacznie większą liczbę hapaksów niż faktyczne (lub w mniejszym stopniu podważane) listy Pawła.

Ciekawostką w tym zestawieniu jest jednak 1 list do Tesaloniczan 5:3, który już wspominałem przy prologu Łukasza:

„Kiedy powiedzą ‘pokój i pewność’ wtedy niespodziewanie stanie naprzeciw nim zniszczenie, jak bóle [porodowe] w brzuchu noszącej, i nie będą w stanie uciec”.

– „Pewność” (ἀσφάλεια) w całym NT poza 1 Tes 5:3 pojawia się tylko w Łk 1:4 oraz Dz 5:23.

– „Niespodziewanie” (αἰφνίδιος) występuje wyłącznie u Łk 21:34 we fragmencie apokaliptycznym.

– „stanie naprzeciw nim” (αὐτοῖς ἐφίσταται) znajdziemy w tym samym wersecie Łukasza 21:34: ἐπιστῇ ἐφ᾽ ὑμᾶς – stanąłby [nagle] nad wami, zjawiłby się niespodziewanie, stanąłby naprzeciw was

– „w brzuchu noszącej” to idiom występujący u wszystkich synoptyków, przy czym u Łk 21:23, Mk 13:17 i Mt 24:19 w części apokaliptycznej: Biada ciężarnym w owe dni!

– „uciec” (ἐκφεύγω) występuje wyłącznie u Łk 21:36, Dz 16:27, 19:16, ale też w kilku innych listach.

W tym jednym wersecie znajdujemy więc takie wyrażenia Łukaszowe jak ἀσφάλεια, αἰφνίδιος, ἐφίσταται i jak się okazuje nie jest to przypadek. Cały dość dziwny, apokaliptyczny fragment listu do Tesaloniczan 5,1–11 podobnie jak 2,13–16 uznawany jest za późniejszą interpolację; i, żeby było ciekawiej, angielska wikipedia dodaje wprost (cytując G. Friedricha), że wstawka ta charakteryzuje się „wieloma aspektami języka Łukaszowego” (It is also sometimes suggested that 1 Thessalonians 5:1–11 is a post-Pauline insertion that has many features of Lukan language) a tacy uczeni jak W. Schmithals, K.G. Eckhart, Demke i Munro tworzyli opracowania dotyczące sposobu redakcji i interpolacji tego fragmentu.

Tak więc styl i słownictwo Łukaszowe, który można dostrzec w 1 Tes 5,1-11 nie jest tylko i wyłącznie moim spostrzeżeniem, ale znane jest biblistyce od dziesięcioleci, głównie wśród uczonych niemieckich. Spójrzmy więc na kolejne wersety tego fragmentu:

(1) Już pierwszy werset 1 Tes 5:1 „Co się zaś tyczy czasów i pór, nic więcej nie trzeba wam pisać” (Περὶ δὲ τῶν χρόνων καὶ τῶν καιρῶν…) używa tego samego idiomu, który znajdziemy tylko w jednym innym miejscu, w Dz 1:7 w słowach Jezusa wg Łukasza: „To nie wasza rzecz znać czasy i pory” (ὐχ ὑμῶν ἐστιν γνῶναι χρόνους ἢ καιροὺς…). Po raz kolejny więc Łukaszowy Jezus oraz Paweł używają tych samych idiomów i cytatów z poezji klasycznej. Chyba że, co bardziej prawdopodobne, stoi za tymi postaciami ten sam autor: „Łukasz”.

(2) W 1 Tes 5:2 znajdziemy znane nam z prologu Łukasza ἀκριβῶς (wiecie dokładnie) i nawiązanie do Dnia Pańskiego przychodzącego niczym złodziej w nocy (ὁ κλέπτης ἔρχεται: Mt 24:43, Łk 12:2)

(3) Werset 1 Tes 5:3 omówiono wcześniej.

(4) Następnie w 1 Tes 5:5 pojawia się semicki idiom „jesteście synami światła i synami dnia (υἱοὶ φωτός ἐστε καὶ υἱοὶ ἡμέρας) a nie ciemności i nocy”, który w całym NT ponownie znajdziemy tylko u Łukasza 16:8, gdzie autor przeciwstawia synów tego wieku „synom światła” (υἱοὺς τοῦ φωτὸς), a termin ten znany jest przede wszystkim z qumrańskiego Zwoju Wojny (1QM).

(5) W 1 Tes 5:7 pojawia się kolejny rzadki zwrot, również Łukaszowy: upijać się. „Kto się upija, nocą się upija” (καὶ οἱ μεθυσκόμενοι νυκτὸς μεθύουσιν). μεθύσκω poza 1 Tes występuje wyłącznie u Łk 12:45. Ten sam motyw pijaństwa znajdziemy również w perykopie L (Łk 21:34) „aby nie stały się ociężałe serca wasze od odurzenia i mocnych trunków”, powiązanej już z 1 Tes i wersetem 5:3.

(6) W 1 Tes 5:8 pojawia się, znany z Łukasza, motyw zbroi: napierśnik wiary, hełm (περικεφαλαίαν) nadziei. περικεφαλαία – nakrycie głowy, występuje wyłącznie 1 Tes 5:8 oraz Efezjan 6:17… i tym sposobem przechodzimy do listu do Efezjan 6,10-20, który zawiera cały fragment „wojskowy”, który niczym qumrański zwój wojny opisuje starcie wojsk niebiańskich (por. Łk 2:13 στρατιᾶς οὐρανίου):

– Ef 6:10 „bądźcie mocni w Panu i w sile jego potęgi” (κράτει, por. „najsilniejszy” Teofilu…)

– Ef 6:11 „załóż pełną zbroję Boga”; πανοπλία = ciężka zbroja, termin ten wcześniej występował, zgadliście, wyłącznie u Łukasza, werset 16:22;

– Ef 6:12 „bo nie walczymy z ciałem, ale przeciwko rządcom, przeciwko władzom, potęgom świata ciemności (κοσμοκράτορας), siłom duchowym zła w miejscach niebios”;

– Ef 6:16 „wznieście tarczę wiary” – ἀναλαμβάνω, wznieść, pojawia się ośmiokrotnie w Dziejach + dwukrotnie w Tym; „by odeprzeć strzały ognia” βέλος – strzała, grot, pojawia się jednokrotnie u Łukasza w wersecie 18:25, gdzie Łk zmienia „otwór igielny” na „otwór grotu, strzały, szpili” (τρήματος βελόνης);

– Ef 6:20 „jestem ambasadorem w łańcuchach” (ἐν ἁλύσει, podobnie jak opętany demonem z Gerazy), „więc przemawiam z odwagą” (παρρησιάσωμαι) – παρρησιάζομαι, mówić, nauczać odważnie, znajdziemy w Dz 9:27, 28, 13:46, 14:3, 18:26, 19:8, 26:26 i 1 Tes 2:2.

Jak widzimy język tych dwóch fragmentów z listów do Efezjan i Tesaloniczan jest tożsamy ze stylem wypowiedzi Łukasza, pytanie tylko dlaczego Łukasz miałby uzupełniać lub przeredagowywać listy Pawłowe?

I tutaj dochodzimy do kilku istotnych pytań:

Jeśli fragment listu do Tesaloniczan 5,1–11 podobnie jak 2,13–16 uznawany jest za późniejszą interpolację i fragment ten jest spójny ze stylem Łukasza, to jak późna jest Ewangelia Łukasza i Dzieje Apostolskie?

Jeśli bibliści otwarcie oznaczają całe sekcje materiału Pawłowego jako interpolacje, i jednocześnie nie znajdziemy ANI JEDNEGO manuskryptu w jakimkolwiek języku, który by zawierał krótsze wersje danego tekstu, to ILE JESZCZE może istnieć innych redakcji, interpolacji czy wręcz manipulacji materiałem nowotestamentowym, który dokonał się na wczesnym etapie jego redakcji i nie znajduje odzwierciedlenia w aparacie krytycznym?

Dlaczego tak jasno i wyraźnie nie wskazuje się interpolacji w ewangeliach synoptycznych (bo u Jana jest to zbyt widoczne)?

Stąd też argumentacja pokroju „wszystkie kodeksy greckie zawierają dany fragment i musi on być oryginalny” jest wadliwa. Nie mamy praktycznie żadnych dobrych i pełnych źródeł z pierwszych wieków a nawet znacznie późniejsze kodeksy są wybrakowane. Szereg ewangelii Mateusza nie ma zakończenia a sporo papirusów Łukaszowych nie ma pierwszych fragmentów z Magnificat np. P75, więc trudno oceniać w oparciu o materiał tekstualny kto go wygłaszał skoro źródła są uszkodzone.

Odpowiedź na wcześniej postawione pytanie jest niestety tylko jedna: Ewangelie synoptyczne są w równym stopniu lub nawet większym wypełnione interpolacjami i harmonizacjami co listy.

Na ilustracji poniżej: Łukasz stojący za plecami „Pawła”.