W poprzednim wpisie przybliżyłem nawiązania do Bachantek Eurypidesa, występujące w Dziejach Apostolskich oraz listach Pawła. I tak jak napisałem nie są to jedyne znane nam nawiązania, tych jest znacznie więcej i stanowią wręcz znak rozpoznawczy dla redakcji Łukasza oraz listów Pawłowych. Kilka dni zajęło mi znalezienie tekstu greckiego dla ważniejszych cytatów i jego przekład. Spójrzmy więc na najważniejsze odniesienia do klasyki greckiej.

[1] Dzieje 17:28 – Epimenides z Krety, Aratos z Soloj

W nim bowiem żyjemy i poruszamy się, i jesteśmy.

Jako i niektórzy z pomiędzy waszych poetów powiedzieli:

[Jego] bowiem i potomstwem jesteśmy.

ἐν αὐτῷ γὰρ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν,

ὡς καί τινες τῶν καθ᾽ ὑμᾶς ποιητῶν εἰρήκασιν·

Τοῦ γὰρ καὶ γένος ἐσμέν.

W wersecie tym Łukasz łączy cytaty z dwóch hymnów do Zeusa autorstwa Epimenidesa z Krety (cytującego Kleantesa) oraz Aratosa z Soloj. Pierwsze zdanie „W nim bowiem żyjemy i poruszamy się, i jesteśmy” pochodzi z Epimedesa, Kretiki:

Grobowiec zbudowali ci, najokazalszy i największy,

Kreteńczycy wiecznie kłamliwi, zepsute bestie, brzuchy leniwe.

Lecz ty nie jesteś martwy: stoisz bowiem wiecznie żywy.

W tobie bowiem żyjemy i poruszamy się, i jesteśmy.

Τύμβον ἐτεκτήναντο σέθεν, κύδιστε μέγιστε,

Κρῆτες, ἀεὶ ψευδεῖς, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργαί.

Ἀλλὰ σὺ γ᾽ οὐ θνῇσκεις, ἕστηκας γὰρ ζοὸς αίεί,

Ἐν γὰρ σοὶ ζῶμεν καὶ κινύμεθ᾽ ἠδὲ καὶ ἐσμέν.

Ostatnie – [Jego] bowiem i potomstwem jesteśmy – z Fenomen Aratosa z Soloj:

Z Diasa (tj. Zeusa) bierzemy początek; nigdy mężowie nie pozostawią go niewypowiedzianym. Pełne są Diasa wszystkie drogi, wszystkie ludzkie place targowe. Pełne są morza i przystanie. Wszyscy zawsze Diasa rozgłaszajmy. [Jego] bowiem i potomstwem bądźmy.

ἐκ Διὸς ἀρχώμεσθα, τὸν οὐδέποτ᾽ ἄνδρες ἐῶμεν ἄρρητον: μεσταὶ δέ Διὸς πᾶσαι μὲν ἀγυιαί, πᾶσαι δ᾽ ἀνθρώπων ἀγοραί, μεστὴ δὲ θάλασσα καὶ λιμένες: πάντη δὲ Διὸς κεχρήμεθα πάντες. τοῦ γάρ καὶ γένος εἰμέν

Łukasz cytuje je niemal dosłownie. Jedynym wyjątkiem jest tryb ostatniego rzeczownika zamiast trybu życzącego (optativus) mamy orzekający. Formy: Zeus (Ζέυς) oraz Dias (Δίας) są stosowane wymiennie.

[2] Tytusa 1:12 – Epimedes z Krety, Kallimach z Cyreny

W pierwszym cytacie zapewne zauważyliście już słynne powiedzenie o „Kreteńczykach zawsze łgarzach” wypowiedziane przez Epimedesa, które prowadzi do paradoksu, bo skoro Epimedes też jest Kreteńczykiem to znaczy, że kłamie, mówiąc o tym, że Kreteńczycy kłamią… Zacytujmy Pawła:

Rzekł któryś z nich, ich własny prorok:

Kreteńczycy wieczni kłamcy, zepsute bestie,

brzuchy leniwe.

εἶπέν τις ἐξ αὐτῶν, ἴδιος αὐτῶν προφήτης,

Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ θηρία,

γαστέρες ἀργαί·

oraz ponownie Epimedesa:

Grobowiec zbudowali ci, najokazalszy i największy,

Kreteńczycy wiecznie kłamliwi, zepsute bestie, brzuchy leniwe.

Lecz ty nie jesteś martwy: stoisz bowiem wiecznie żywy.

W tobie bowiem żyjemy i poruszamy się, i jesteśmy.

Τύμβον ἐτεκτήναντο σέθεν, κύδιστε μέγιστε,

Κρῆτες, ἀεὶ ψευδεῖς, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργαί.

Ἀλλὰ σὺ γ᾽ οὐ θνῇσκεις, ἕστηκας γὰρ ζοὸς αίεί,

Ἐν γὰρ σοὶ ζῶμεν καὶ κινύμεθ᾽ ἠδὲ καὶ ἐσμέν.

i dłuższy cytat Kallimacha Cyrenejczyka, ponieważ zawiera nawiązania do uczty libacyjnej, wspominanej w poprzednim poście:

Zeusowi cóż pozostaje innego podczas uczty (ofiary) libacyjnej zaśpiewać lepszego niż, bogu samemu: na wieki Wielki! Na wieki Władca *! Woźnica pelagońskich [gigantów], plaga synów Uranosa! I jak o nim, Diktejski czy raczej Lykejski, zaśpiewamy? W niepewności wielkiej drży [me] serce *, gdyż rodowód [jego] jest wątpliwy.

Zeusie, jedni mówią, żeś zrodzony w Idzkich granicach *, inni, o Zeusie, żeś z Arkadii. Którzy z nich, Ojcze, skłamali? “Kreteńczycy wieczni kłamcy”; i dlatego grób, o Władco, Kreteńczycy zbudowali Tobie; Ty zaś nie jesteś martwy, jesteś bowiem wieczny.

Ζηνὸς ἔοι τί κεν ἄλλο παρὰ σπονδῇσιν ἀείδειν λώϊον ἢ θεὸν αὐτόν, ἀεὶ μέγαν, αἰὲν ἄνακτα, Πηλαγόνων ἐλατῆρα, δικασπόλον Οὐρανίδῃσι; πῶς καί νιν, Δικταῖον ἀείσομεν ἠὲ Λυκαῖον; ἐν δοιῇ μάλα θυμός, ἐπεὶ γένος ἀμφήριστον.

Ζεῦ, σὲ μὲν Ἰδαίοισιν ἐν οὔρεσί φασι γενέσθαι, Ζεῦ, σὲ δ᾿ ἐν Ἀρκαδίῃ· πότεροι, πάτερ, ἐψεύσαντο; “Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται·” καὶ γὰρ τάφον, ὦ ἄνα, σεῖο Κρῆτες ἐτεκτήναντο· σὺ δ᾿ οὐ θάνες, ἐσσὶ γὰρ αἰεί.

Kallimach dwukrotnie używa zwrotu ἄναξ („władca”), oznaczającego przywódcę plemienia, króla, władcę. θυμός oddano jako drżenie serca. Jest to siedlisko uczuć, serce, dusza, ale też gniew, emocje. θυμός znajdziemy również dwukrotnie w Łk 4:28 / Dz 19:28 w podobnych scenach, gdzie tłum „zawrzał gniewem”. Różnice: w liście do Tytusa mamy ψεῦσται – kłamcy, łgarze (rzeczownik w l. mn.), u Epimedesa (a dokładniej w jego rekonstrukcji) ψευδεῖς – przymiotnik „kłamliwi, zakłamani, fałszywi”; podobnie jak w Dz 6:13. οὖρος może oznaczać zarówno „granice” jak i „góry, wyżyny”.

θηρίον, dzikie bestie, pojawiają się trzykrotnie w Dz 11:6, 28:4, 5, ale też w… Mk 1:13, gdzie ewangelista wrzuca Jezusa pomiędzy „dzikie zwierzęta” (tu tłumaczone inaczej niż w innych księgach NT, bo Jezusowi nie wypada przebywać wśród „bestii” tylko wśród zwierząt).

Pokrótce przywołajmy inne cytaty:

[3] 1 Koryntian 15:33

Paweł w wersecie „Nie bądźcie zwiedzeni: Towarzystwo złe psuje dobry charakter (gr. ethos)” cytuje słowo w słowo greckiego poetę Menandera (Thais 218): φθείρουσιν ήθη χρησθ’ ομιλίαι κακαί.

[4] Rzymian 2:14

Słowa Kiedy bowiem poganie, prawa nie mając, z natury prawo czynią; ci, prawa niemający, „sami sobie są prawem”. pochodzą wprost z Arystotelesa, Etyki nikomachejskiej.

[5] Rzymian 7:24

Nędznym jestem człowiekiem!

Któż mnie wyrwie z tego ciała śmierci?

to z kolei trawestacja słów Eurypidesa (Hecuba 154): Nędznym jestem człowiekiem i starcem zniewolonym, któż mnie wyswobodzi?

[6] Efezjan 4:26

„Gniewajcie się a nie grzeszcie; słońce

niech nie zajdzie nad gniewem waszym”.

to nawiązanie do Plutarcha (Moralia 17):

jeśli kiedykolwiek złość doprowadziła ich do oskarżeń, nie pozwólcie nigdy zajść słońcu, zanim złączą prawe ręce,

Takich cytatów zapewne jest więcej. Powyżej te, które udało mi się odnaleźć w literaturze. Paweł jak i Łukasz stosują te same zabiegi retoryczne, przywołanie wprost proroka: Rzekł któryś z nich, ich własny prorok / Jako i niektórzy z pomiędzy waszych poetów powiedzieli; jak i cytaty nie wprost.

Dla jednych będzie to dowód na to, że Łukasz cytował Pawła, dla innych przesłanka na wtórność listów i możliwe ich przygotowanie w redakcji Łukasza, skoro ten pisał pod koniec I wieku, a więc nie mógł być świadkiem słów Pawłowych. A jakie jest Wasze zdanie? Czy stosowanie tej samej maniery literackiej świadczy wyłącznie o tym, że Paweł i Łukasz byli po prostu erudytami, czy może stoi za tym coś więcej: fikcyjność postaci Pawła?

Wszystkie tłumaczenia mojego autorstwa.

PS W kolejnej części przedstawię dowód na wykorzystanie przez redaktora Ewangelii Łukasza jednej z najbardziej znanych pozycji naukowych starożytności co pozwala też na dookreślenie datowania tej księgi.