W dyskusji nad hebrajskim tłem językowym Ewangelii Mateusza jeden z czytelników przytoczył komentarz tłumacza biblijnego, Leszka Jańczuka: „Ewangelia Mateusza nie posiada cech przekładu, sprawia wrażenie jakby od razu została napisana po grecku. [Z drugiej strony] Septuaginta posiada zauważalne cechy przekładu. Brak w niej niektórych konstrukcji gramatycznych. Niektóre teksty hebrajskiego ST zachowały pewne cechy języka, z którego zostały czy to przełożone, czy też korzystały z tekstów pisanych w tym języku.”
Argumenty te powtarzane są wielokrotnie w stosunku do m.in. Ewangelii Mateusza czy Łukasza: napisane są piękną greką, nie sprawiają wrażenia przekładu, można odnieść wrażenie, że powstały z ręki osoby piszącej płynnie w języku greckim a nie hebrajskim, aramejskim czy w łacinie. Brakuje w niej cech językowych świadczących o tłumaczeniu lub o korzystaniu z tłumaczenia. Czy tak jest w istocie?
Po pierwsze, argument dotyczący samego stylu nie jest argumentem przesądzającym o czymkolwiek. Piękny językowo przekład wierszy Emily Dickinson autorstwa Stanisława Barańczaka czy Krystyny Lenkowskiej rzecz jasna nie świadczy o tym, że wiersze te powstały w języku polskim. Świadczyć może wyłącznie o kwalifikacjach tłumacza, który potrafi tekst źródłowy „ocalić w tłumaczeniu”. O tłumaczeniu może świadczyć np. to że jeden i ten sam tekst występuje w kilku całkowicie odmiennych, ale zbliżonych wersjach.
W przypadku ewangelii synoptycznych sytuacja jest nieco prostsza. Teksty te zdradzają inne tło językowe niż greckie.
(1) zachowanie dosłownego brzmienia idiomów hebrajskich np.:
- Łk 1:51 okazał siłę w ramieniu swoim = dokonał walecznych czynów
- Łk 1:69 i wzbudził róg = i poczuliśmy dumę z…
- Łk 1:76 chodzić przed obliczem Pana = służyć Panu
- Łk 1:78 poprzez wnętrzności (jelita) pełne miłosierdzia = poprzez serce pełne miłosierdzia
- Łk 9:51 i miał oblicze stałe by… = i podjął decyzję by…
- Mt 5:13 Wy jesteście solą ziemi = mądrością tego świata
- Mt 6:22 jeśli oko twe bez skazy = jeśli jesteś szczodrym
- Mt 6:25 Nie martwcie się o duszę (ψυχῇ) waszą, co zjecie albo co wypijecie = dosł. tłumaczenie hebrajskiego nefesz, dusza, człowiek, gardło = Nie martwcie się o brzuchy wasze, co zjecie albo co wypijecie
- Mk 1:24 / Łk 4:34 co nam i tobie?! = hebr. idiom ma li walac = czego od nas chcesz, daj nam spokój
- Łk 1:17, 1:66, 2:19, 2:35, 2:51 i inne: serce = umysł, myśl, głowa
- Mt 5:18 czystego serca = o czystych myślach
- Mk 3:5, 6:52, 8:17 o twardym sercu = bycie tępym, bezrozumnym, głupim, opornym
(2) użycie hebrajskich pleonazmów:
- Mt 2:10 uradowali się radością
- Mk 4:41, Łk 2:9 przestraszyli się strachem
- Łk 8:5 pragnąłem pragnieniem
- Łk 19:11 i przydając rzekł
(3) dosłowne tłumaczenie morfemów słowotwórczych syn- (ben) oraz mąż- (isz)
Podobnie jak w jęz. angielskim, seaman nie tłumaczymy podniośle jako „człowiek morza” tylko marynarz, podobnie hebr. syn buntu = buntownik
- Mt 5:9, Łk 20:36 synowie Boga
- Mt 4:45 synowie Ojca
- Mt 8:12, Łk 13:38 synowie królestwa
- Mt 23:15 syn Gehenny
- Mt 13:38 synowie Złego
- Mt 27:54 Boży Syn = Łk 23:47 człowiek sprawiedliwy
- Łk 6:35 synowie Najwyższego
- Łk 10:6 syn pokoju = Mt 10:31 godny
- Łk 16:8, 20:34 synowie wieku (tego świata)
- Łk 16:8 synowie światłości
- Łk 20:36 synowie zmartwychwstania
- Mt 9:15, Mk 2:19, Łk 5:34 synowie wesela = goście weselni
- Mt 12:8, Mk 2:27-28, Łk 6:5 syn człowieczy = człowiek
- Mk 3:28 synowie człowieczy = Mt 12:31 ludzie
- Mt 13:45 człowiek kupiec
- Mt 13:52, 21:33 człowiek właściciel domu
- Mt 18:23, 22:2 człowiek król
- Mt 27:33 człowiek Cyrenejczyk
- Mt 12:41 Mężowie Niniwijczycy = mieszkańcy Niniwy
- Łk 11:31 mężowie pokolenia tego = Mt 12:42 pokolenie to
(4) zasady tworzenia poezji
W języku greckim poetyka opiera się na określonym porządku i układzie sylab krótkich i długich w danym wersie, w języku hebrajskim przeciwnie, jednostką poetycką nie jest wers tylko strofa, która ma „regularną liczbę stychów połączonych harmonijnym paralelizmem”. Gdyby ewangeliczne poematy pisane byłyby w języku greckim, powinny przestrzegać zasad greckiej poezji, a tak nie jest. Benedictus, Magnificat, Ojcze Nasz, aforyzmy z Kazania na górze i inne, budowane są w oparciu o zasady i reguły poezji hebrajskiej. Przykładów są dziesiątki, np.:
Mt 5:29 I jeśli oko twe gorszy cię (tajszilja)
wyłup je i odrzuć od siebie (taszlijeha)
Mt 7:9 Albo czy jest wśród was (mikem)
człowiek, którego syn (lo ben)
poprosiłby o chleb (lekem)
i dostałby kamień (lo eben)?
też: Mt 1.21b …i nadasz mu imię Jezus (jeszua);
on bowiem wybawi (joszua) lud swój od grzechów jego”.
Co takie porównanie mówiło czytelnikowi greckiemu? Nic, było czytelne tylko dla osób znających semicką grę słów pomiędzy imieniem Jozue a czasownikiem wybawić.
(5) dla języka hebrajskiego typowe jest zaczynanie nowego akapitu od zwrotu wajjechi („i stało się / i zdarzyło się, że…”) z okolicznikiem czasu lub bezokolicznikiem.
Taki sposób budowania zdań wygląda dziwnie zarówno w języku polskim jak i greckim. Takie semityzmy są typowe dla Ewangelii Łukasza, gdzie występują nagminnie, kilkadziesiąt razy.
Łk 4:36 I stało się (καὶ ἐγένετο…) zdumienie na wszystkich…
vs Mk 1:27 I zdumiewali się wszyscy…
Łk 3:21 Zdarzyło się zaś, [gdy był chrzczony] wszystek lud… („Ἐγένετο δὲ ἐν τῷ βαπτισθῆναι…”)
Semickie tło językowe jest więc wyraźne, a o tym czy mieliśmy do czynienia z tłumaczeniem czy tylko z użyciem kalek językowych przesądzić mogą np. inne lub błędne tłumaczenia fragmentów paralelnych np. wspomniane wcześniej oczyścić odczytane jako jałmużna. W każdym razie kwestia powstania ewangelii jest bardziej skomplikowana niż tylko „przez Greków dla Greków”.
Bibliografia: dr Marcin Majewski Jak przekłady zmieniają sens Biblii s.109 -129
