Na aukcji w Heritage Auctions (Los Angeles, USA) sprzedano kilka lat temu wyjątkowy zabytek: najstarszą znaną, pochodzącą z okolic IV w. n.e., kamienną tablicę z tekstem Dekalogu. Żeby było ciekawiej, Dekalogu w wersji częściowo odmiennej od tej znanej z ksiąg Starego Testamentu.
Odkrycia kamiennego artefaktu dokonano w 1913 roku podczas prac wykopaliskowych w należącym podówczas do Imperium Osmańskiego palestyńskim mieście Jawne (Yavne, Jabne, Jamni) [1]. Miasto to ma szczególne znaczenie dla Żydów. To tutaj po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej przeniesiona została siedziba Sanhedrynu. To w tym miejscu powstawały podstawy współczesnego judaizmu rabinicznego. Wreszcie, to prawdopodobnie w Jawne pod koniec I w. n.e. ustalono kanon Biblii Hebrajskiej, ograniczając księgi natchnione do roku 400 p.n.e., licząc wg współczesnej rachuby czasu. Akademia żydowska z Jawne zatwierdziła również [2] teksty poszczególnych ksiąg, dokonując wyboru z pośród różnych wersji i wariantów poszczególnych Ksiąg.
I Dekalog Samarytański
Tablica, pochodząca z okolic IV w. n.e., nie jest zgodna z oficjalnym kanonem. Dziesięć Przykazań zachowanych zostało w tzw. wersji samarytańskiej. Przykazanie „Nie będziesz brał imienia Pana Boga swego nadaremno” zostało pominięte. Zamiast niego umieszczono wezwanie do modlitwy na świętej górze Garizim. Być może to wersja samarytańska była pierwotna w stosunku do obecnego Dekalogu i to wezwanie do modlitwy na Garizim usunięto z tekstu pierwotnego po pogorszeniu się relacji pomiędzy Samarią a Judeą.
W przypadku Dekalogu nic nie jest do końca pewne i to nie dlatego, że wersja katolicka pomijać ma (lub nie) jedno z przykazań (dotyczące bałwochwalstwa), tworząc kuriozalne polecenie „Ani żadnej rzeczy która jego jest!”. Nic nie jest pewne z tego względu, że w Starym Testamencie hebrajski Dekalog możemy znaleźć w wielu, całkowicie odmiennych wersjach. O tym pewne jednak nikt nie słyszał. Nawet wersja klasyczna (dekalog hebrajski) ma dwa, nie do końca spójne warianty: Wj 20:1-17 i Pwt 5:6-21, różniące się podziałem treści w ostatnim przykazaniu, dające asumpt do powstania wersji katolickiej.
II-III Dekalog Hebrajski
Kiedy dwa lata temu rozmawiałem z jednym z dziennikarzy był całkowicie zaskoczony tym, że powszechnie znany w naszej kulturze katolicki wariant Dekalogu „rozmija się” częściowo z treścią Starego Testamentu i „ukrywa” jedno z przykazań, dzieląc za to ostatnie na dwie części w celu zachowania liczby dziesięciu nakazów. Nigdy o tym nie słyszał. Dodajmy jednak: rozmija się wyłącznie z wersją z Księgi Wyjścia 20:1-17, gdzie nie jest możliwe podzielenie ostatniego przykazania na dwie części. Wersja z Księgi Powtórzonego Prawa zawiera niemalże identyczny tekst, z jedną różnicą: dzieli ostatnie przykazanie na dwa odrębne, dając tym samym podstawę do połączenia pierwszego i drugiego w jedno, bo de facto dotyczą one tego samego. Podział taki jest dziełem Augustyna.
„Inni pisarze kościelni, z Orygenesem (Homil. in Exodum 8,2) i Augustynem (Quaest. in Exodum 71) na czele, łączyli zakaz czci obcych bogów i sporządzania obrazów Jahwe, uważając je za pierwsze; zakaz pożądania dzielili na 2 przykazania – pożądania cudzej żony oraz cudzej własności; taki podział przyjął Kościół. kat. oraz ewangelickoaugsburski” [4]
Próbując uzasadnić taki podział, Augustyn powołał się na zapis Dekalogu z Powtórzonego Prawa 5:6-21, gdzie w wersecie 21 występują dwa różne wyrazy hebrajskie (»Nie wolno ci pożądać [forma słowa chamád] (…). Ani nie wolno ci samolubnie pragnąć [forma słowa ’awáh]«), podczas gdy we wcześniejszym tekście z Wyjścia 20:17 dwukrotnie pojawia się tylko jeden czasownik (»pożądać«)” [5]
Kościół katolicki i jego wyznawcy nerwowo reagują na zarzut „sfałszowania” Dekalogu, pisząc o „atakach pełnych furii” czy „ateistycznej propagandzie” [6]. Jest prawdą, że Kościół kat. zachowuje fragment dotyczący bałwochwalstwa, ale czyni to wyłącznie w treści Katechizmu (czy ktokolwiek go przejrzał w swoim życiu?), szyjąc tekst Dekalogu pod własne potrzeby – bo bałwochwalstwo dotyczy co prawda bożków odlanych z metalu czy kultu obrazów, ale tylko jeśli dotyczą one innych religii. Jan Paweł II odlany z metalu czy ikona z Matką Boską bożkiem już nie jest:
2129 Nakaz Boży zabraniał człowiekowi wykonywania jakichkolwiek wizerunków Boga. Księga Powtórzonego Prawa wyjaśnia: „Skoroście nie widzieli żadnej postaci w dniu, w którym mówił do was Pan spośród ognia na Horebie – abyście nie postąpili niegodziwie i nie uczynili sobie rzeźby przedstawiającej…” (Pwt 4,15-16)…
2130 Jednak już w Starym Testamencie Bóg polecił lub pozwolił wykonywać znaki, które w sposób symboliczny miały prowadzić do zbawienia przez Słowo Wcielone, jak wąż miedziany 58, arka Przymierza i cherubiny.
2131 Opierając się na misterium Słowa Wcielonego, siódmy sobór powszechny w Nicei (787 r.) uzasadnił – w kontrowersji z obrazoburcami – kult obrazów przedstawiających Chrystusa, jak również Matkę Bożą, aniołów i świętych. Syn Boży, przyjmując ciało, zapoczątkował nową „ekonomię” obrazów.
2132 Chrześcijański kult obrazów nie jest sprzeczny z pierwszym przykazaniem, które odrzuca bałwochwalstwo. Istotnie „cześć oddawana obrazowi odwołuje się do pierwotnego wzoru” 60 i „kto czci obraz, ten czci osobę, którą obraz przedstawia” 61 . Cześć oddawana świętym obrazom jest „pełną szacunku czcią”, nie zaś uwielbieniem należnym jedynie samemu Bogu. [7]
Skoro Bóg w Starym Testamencie kazał uczynić miedzianego węża, to chrześcijanie mogą czcić obrazy Chrystusa czy świętych. Proste! Ale żeby prosty lud za bardzo o tym nie rozmyślał, to lepiej mu o tym wprost nie mówić. Szczególnie, że podział hebrajski czy prawosławny ostatnie dwa przykazania w wersji katolickiej i luterańskiej traktuje jako jedno. Podobnie czyni kościół anglikański i większość kościołów protestanckich. Poniżej wersja katechetyczna Dekalogu porównana z podobnie uproszczona wersją prawosławną oraz tekstem Starego Testamentu wg Księgi Wyjścia, podzielonym na przykazania wg tradycji żydowskiej (Talmud, Flawiusz i in.):
Wj 20:2-17 (przekład BW) | Dekalog prawosławny [8] | Dekalog katolicki (wersja katechetyczna) |
2. Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 3. Nie będziesz miał innych bogów obok mnie. |
1. Ja Hospod Boh twij,ne budesz maty inczych bohiw krym Mene | Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli.
1. Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. |
4. Nie czyń sobie podobizny rzeźbionej czegokolwiek, co jest na niebie w górze, i na ziemi w dole, i tego, co jest w wodzie pod ziemią. 5. Nie będziesz się im kłaniał i nie będziesz im służył, gdyż Ja, Pan, Bóg twój, jestem Bogiem zazdrosnym, który karze winę ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy mnie nienawidzą, 6. A okazuję łaskę do tysiącznego pokolenia tym, którzy mnie miłują i przestrzegają moich przykazań. |
2. Ne roby sobi bożka abo de czoho podibnoho do toho, szczo na nebi w hori, abo na zemli doli, abo w wodach pid zemleju i ne wklanysia im i ne sluzy im. | |
7. Nie nadużywaj imienia Pana, Boga twojego, gdyż Pan nie zostawi bez kary tego, który nadużywa imienia jego. |
3. Ne wzywaj nadaremno imeny Hospoda Boha twojoho. | 2. Nie będziesz wzywał imienia Boga twego nadaremno. |
8. Pamiętaj o dniu sabatu, aby go święcić. 9. Sześć dni będziesz pracował i wykonywał wszelką swoją pracę, 10. Ale siódmego dnia jest sabat Pana, Boga twego: nie będziesz wykonywał żadnej pracy ani ty, ani twój syn, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoja służebnica, ani twoje bydło, ani obcy przybysz, który mieszka w twoich bramach. 11. Gdyż w sześciu dniach uczynił Pan niebo i ziemię, morze i wszystko, co w nich jest, a siódmego dnia odpoczął. Dlatego Pan pobłogosławił dzień sabatu i poświęcił go. |
4. Pamiataj den światyj światkuwaty; szyst dniw praciuj i roby w nych wsi diła twoji, a den semyj – świato Hospodu Bohu twojemu. | 3. Pamiętaj, abyś dzień święty święcił. |
12. Czcij ojca swego i matkę swoją, aby długo trwały twoje dni w ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. | 5. Szanuj witcia swojeho i matir swoju – dobri tobi bude i dowho budesz żyty za zemly. | 4. Czcij ojca swego i matkę swoją. |
13. Nie zabijaj. | 6. Ne ubyj. | 5. Nie zabijaj. |
14. Nie cudzołóż. | 7. Ne czużołoż. | 6. Nie cudzołóż. |
15. Nie kradnij. | 8. Ne krad. | 7. Nie kradnij. |
16. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. | 9. Ne swidczy ne poprawdi na blyźnioho swojoho. | 8. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. |
17. Nie pożądaj domu bliźniego swego: Nie pożądaj żony bliźniego swego ani jego sługi, ani jego służebnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego. |
10. Ne pożadaj żeny pryjatela swoho, ne pożadaj domu blyznioho swoho, ny pola joho, ny słuhy joho, ny woła joho, ny osła joho, ny wsiakoj skotyny joho, ny czohoś inszoho, szczo je wlasnystju blyźnioho twoho. | 9. Nie pożądaj żony bliźniego swego. 10. Ani żadnej rzeczy, która jego jest. |
Tekst Dziesięciorga Przykazań z Wj 20:2-17 powtórzony zostaje praktycznie w identycznej wersji w Księdze Powtórzonego Prawa 5:6-21. I na tym się kończą oficjalne wersje Dekalogu. Tymczasem w księgach mojżeszowych znaleźć możemy jeszcze co najmniej cztery wersje bożych nakazów, zachowujące jedynie część elementów wspólnych z wersją klasyczną z Wj 20:1-17 i Pwt 5:6-21. Po czym można je rozpoznać? Zaczynają się od zakazu oddawania czci innym bogom i odlewania bożków a w dalszej treści zawierają ważniejsze jego fragmenty jak np. wezwanie do szanowania rodziców.
IV wersja Dekalogu: Wj 34:11-28
Wg biblijnej opowieści, Mojżesz rozbija kamienne tablice na widok Izraelitów bawiących się wokół złotego cielca. Jakiś czas później powstaje więc kolejna wersja Dekalogu, którą Bóg, na górze Synaj, własnoręcznie wypisuje na nowo przygotowanych tablicach, i która ma zawierać treść identyczną z poprzednią wersją Przymierza:
Wj 34:1 Rzekł Pan do Mojżesza: Wyciosaj sobie dwie tablice kamienne takie jak poprzednie, a Ja wypisze na tych tablicach słowa, które były na poprzednich tablicach, które potłukłeś.
Tyle, że nie zawiera…
Wj 34:11. Przestrzegaj tego, co Ja dzisiaj nakazuje tobie:
Oto Ja wypędzę przed tobą Amorejczyka, Kananejczyka, Chetejczyka, Peryzyjczyka, Chiwwijczyka i Jebuzejczyka.
12. Wystrzegaj się, byś nie zawierał przymierza z mieszkańcami ziemi, do której idziesz, by się nie stali dla ciebie pułapką.
13. Przeciwnie, zburzcie ich ołtarze, potłuczcie ich pomniki, i wytnijcie ich święte drzewa.
14. Gdyż nie będziesz się kłaniał innemu bogu. Albowiem Pan, którego imię jest ”Zazdrosny”, jest Bogiem zazdrosnym.
15. Nie zawieraj też przymierza z mieszkańcami tej ziemi, gdyż oni nierządem chwalą bogów swoich, składają rzeźne ofiary bogom swoim i mogą cię zaprosić, a ty mógłbyś jeść z rzeźnej ofiary ich,
16. i brać spośród ich córek zony dla synów twoich, a córki ich nierządem będą chwalić bogów swoich, i doprowadzić synów twoich do nierządnego chwalenia ich bogów.17. Nie będziesz sobie sporządzał bogów odlewanych.
Początek jak widać utrzymany jest w tym samym tonie: nie kłaniaj się innym bogom, nie rób sobie idoli odlewanych, Przy okazji, pamiętaj by zburzyć ołtarze pogan i wyciąć ich święte drzewa! Dalej jednak treść nowego Dekalogu rozmija się ze starym zbaczając w kwestie sakralne:
18. Święta Przaśników przestrzegaj! Przez siedem dni będziesz spożywał przaśniki, jak ci nakazałem, w oznaczonym czasie miesiąca Abib, gdyż w miesiącu Abib wyszedłeś z Egiptu.
19. Każdy pierworodny należy do mnie; z całej własności twojej męskie pierworodne z bydła i owiec.
20. Pierworodne osła wykupisz jagnięciem, a jeśli go nie wykupisz, złamiesz mu kark.
Każdego pierworodnego z synów twoich wykupisz i niech się nie pokazują przed obliczem moim z próżnymi rękoma.21. Przez sześć dni pracować będziesz, ale dnia siódmego odpoczniesz; w czasie orki i w czasie żniwa odpoczniesz;
22. ustanowisz tez sobie Święto Tygodni przy pierwocinach żniwa pszenicy oraz Święto Zbioru na przełomie roku.
23. Trzy razy w roku każdy z twoich mężczyzn ukaże się przed obliczem Pana, Boga izraelskiego.
24. Gdy wypędzę ludy przed tobą i rozszerzę granice twoje, nikt nie pokusi się o ziemią twoją, gdy pójdziesz, aby oglądać oblicze Pana, Boga twego, trzy razy w roku.25. Krwi z rzeźnej ofiary mojej nie składaj razem z kwasem. Nie może też pozostać przez noc aż do rana ofiara paschalna.
26. Najlepsze z pierwocin ziemi twojej przyniesiesz do domu Pana, Boga twego.
Nie będziesz też gotował koźlęcia w mleku matki jego.
To, że powyższa wersja stanowi Dekalog potwierdzają ostatnie słowa: „dziesięcioro słów”, które stanowiło poprzednie przymierze. Przy okazji, Jahwe sam miał wypisać słowa na tablicach, w końcu robi to jednak Mojżesz osobiście, po 40 dniach i nocach na pustkowiu bez chleba i wody:
27. I rzekł Pan do Mojżesza: Spisz sobie te słowa, gdyż na podstawie tych słów zawarłem przymierze z tobą i z Izraelem.
28. I pozostał tam u Pana przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy. Nie jadł chleba i nie pił wody, i spisał na tablicach słowa przymierza, dziesięcioro słów.
Która wersja Dekalogu jest więc pierwotna? Nie będziesz też gotował koźlęcia w mleku matki jego.
V wersja Dekalogu: Wj 20:22 i n.
Jeżeli sięgniemy do „klasycznej” wersji Dekalogu z Księgi Wyjścia 20:1-17, to okaże się, że od wersetu 20:22 do 23:19 jakby na przekór poprzedniej wersji, Mojżesz jeszcze raz przedstawia treść Przymierza – w wersji wyjątkowo rozbudowanej, zawierającej całe prawo i przykazania. W tej wersji pierwsze dwa przykazania stanowią jedno:
22. I rzekł Pan do Mojżesza: Tak powiesz do synów izraelskich: Widzieliście, że z nieba z wami mówiłem.
23. Nie czyńcie sobie żadnych bogów obok mnie, ani bogów ze srebra, ani bogów ze złota nie czyńcie sobie.
a całość zamykają dwa przykazania znane z na nowo wykutej wersji:
23:19. Najlepsze pierwociny z plonów ziemi twojej przyniesiesz do domu Pana, Boga twego.
Nie będziesz gotował koźlęcia w mleku jego matki.
Po drodze znajdziemy prawa regulujące handel niewolnikami (21:2 – 11) w tym niewolnikami hebrajskimi czy sprzedaż własnych córek, zapisy dotyczące kary śmierci (21:12 – 25) (por np. 21:12 Kto tak uderzy człowieka, że ten umrze, poniesie śmierć. – tyle jeśli chodzi o współczesną interpretację „Nie zabijaj”). Przy okazji, okazuje się, że Bóg Izraelski nie traktuje nienarodzonych dzieci na równi z ludźmi, bo o ile zabicie człowieka karane jest śmiercią a morderstwo z premedytacją karane śmiercią nawet gdyby przestępca schował się w świątyni, to za przypadkowe doprowadzenie kobiety do poronienia grozi jedynie kara grzywny. Ale jeśli kobieta umrze, to „śmierć za śmierć, życie za życie”. Zabicie własnego niewolnika nie jest nawet karane grzywną, tylko „surową karą”. chyba że niewolnik pomęczy się dwa dni to wtedy nawet kary nie trzeba nakładać.
20. Jeżeli ktoś pobije kijem swojego niewolnika albo swoją niewolnice tak, że umrą pod jego ręką, winien być surowo ukarany.
21. Jeżeli jednak przeżyją dzień lub dwa, to nie będzie podlegał karze, gdyż są jego własnością.
22. Jeżeli dwaj mężowie się bija, a przy tym uderza kobietę brzemienną tak, że poroni, ale nie poniesie dalszej szkody, to sprawca zapłaci grzywnę, jaka mu wyznaczy mąż tej kobiety, a uiści ją w obecności rozjemców.
Znajdziemy też prawo do obrony koniecznej:
22:2. Jeżeli przy włamaniu złodziej zostanie złapany i pobity tak, że umrze, to nie ponosi się winy za przelanie jego krwi.
czy do tępienia czarownic:
22:18. Czarownicy nie zostawisz przy życiu.
19. Kto spółkuje ze zwierzęciem, poniesie śmierć.
20. Kto składa ofiary innym bogom, poza samym Panem, będzie zgładzony.
Znajdziemy też prawa bardziej racjonalne:
7. Od sprawy, która się opiera na oszustwie, stron. Do zabicia niewinnego i sprawiedliwego nie przyczyniaj się, bo nie uniewinnię winowajcy.
8. Nie przyjmuj łapówek, gdyż łapówki zaślepiają nawet naocznych świadków i fałszują słuszna sprawę.
Jak widać przykazanie „Nie zabijaj (morduj)” dotyczy wyłącznie osób niewinnych i uczciwych. Nikogo więcej. Przykazanie dotyczące szanowania matki i ojca wyrażone jest bardziej dosadnie:
21:15. Kto uderzy ojca swego albo matkę swoją, poniesie śmierć.
21:17. Kto złorzeczy ojcu swemu albo matce swojej, poniesie śmierć.
VI wersja Dekalogu – Kpł 19:1-18
W Księdze Kapłańskiej po raz kolejny znajdujemy fragment zaczynający się od tych samych przykazań co Dekalog z Księgi Wyjścia:
19:1. I przemówił Pan do Mojżesza:
2. Mów do całego zboru synów izraelskich i powiedz im: Świętymi bądźcie, bom Ja jest święty, Pan, Bóg wasz.
3. Niechaj każdy czci swoją matkę i swego ojca.
Przestrzegajcie też moich sabatów; Ja, Pan, jestem Bogiem waszym.
4. Nie zwracajcie się do bałwanów i nie sporządzajcie sobie bogów odlewanych z metalu. Ja, Pan, jestem Bogiem waszym.
W kolejnych wersetach powtarzają się najważniejsze Przykazania: Nie będziecie kradli. Nie będziecie fałszywie przysięgali na moje imię i nie będziesz znieważał imienia Boga swojego. Nie będziesz szerzył oszczerstw wśród ludu swojego i nie będziesz nastawał na życie swego bliźniego; ale też: Nie będziesz złorzeczył głuchemu, a przed ślepym nie będziesz kładł przeszkody. A gdy składać będziecie Panu ofiarę pojednania, ofiarujcie ją tak, aby zyskać upodobanie. Nie będziecie czynić krzywdy w sądzie; nie będziesz dawał pierwszeństwa biedakowi, ale też nie będziesz miał względów dla bogatego. Sprawiedliwie sądzić będziesz bliźniego swego.
VII wersja: Przymierze Moabskie – Pwt 27:11-26
Ostatnia znana mi wersja Dekalogu. Wracamy na górę Garizim, od której zaczęliśmy ten artykuł.Po przekroczeniu Jordanu na dwóch górach staje po sześc plemion izraelskich. Z góry Garizim mają rzucać klątwy. Z góry Ebal błogosławieństwa. 12 przekleństw zawiera (znowu) początkowe fragmenty Dekalogu, później treść się znowu częściowo rozmija, częściowo pokrywa z prawami z dłuższej wersji (nie wprowadzaj w błąd ślepego):
13. Na górze Ebal zaś staną, ażeby przeklinać: Ruben, Gad, Aser, Zebulon, Dan i Naftali.
14. I odezwą się Lewici, i będą mówić głosem donośnym do wszystkich mężów izraelskich tak:15. Przeklęty mąż, który zrobi podobiznę rzeźbioną lub laną, obrzydliwość dla Pana, dzieło rąk rzemieślnika, i ustawi go w ukryciu. A cały lud odezwie się i powie: Amen.
16. Przeklęty, kto zlekceważy swego ojca i matkę. A cały lud powie: Amen.
17. Przeklęty, kto przesuwa granicę swego bliźniego. A cały lud powie: Amen.
18. Przeklęty, kto na drodze wprowadza w błąd ślepego. A cały lud powie: Amen.
19. Przeklęty, kto narusza prawo obcego przybysza, sieroty i wdowy. A cały lud powie: Amen.20. Przeklęty, kto łączy się cieleśnie z żoną swego ojca, gdyż odsłonił połę płaszcza swego ojca. A cały lud powie: Amen.
21. Przeklęty, kto łączy się cieleśnie z jakimkolwiek zwierzęciem, A cały lud powie: Amen.
22. Przeklęty, kto łączy się cieleśnie ze swoją siostrą, córką swego ojca lub matki. A cały lud powie: Amen.
23. Przeklęty, kto łączy się cieleśnie ze swoją teściową. A cały lud powie: Amen.24. Przeklęty, kto skrycie zabija swego bliźniego. A cały lud powie: Amen.
25. Przeklęty, kto daje się przekupić, aby zabić człowieka i przelać krew niewinną. A cały lud powie: Amen.
26. Przeklęty, kto nie dochowa słów tego zakonu, aby je spełnić. A cały lud powie: Amen.
Jedna trzecia klątw dotyczy sfery seksualnej. Dla Hebrajczyków równie odrażający był seks ze zwierzęciem co z teściową. Widocznie przypadki takie szerzyły się nagminnie skoro wymagały specjalnych przekleństw.
Podsumowanie
Ważący 52 kilogramy marmurowy kamień przedstawia jedną z wersji biblijnej historii. Wersję być może wymazaną z izraelskiej pamięci po zburzeniu świątyni Jahwe na górze Gerazim przez machabejskie wojska Jana Hyrkana. I tak jak kartach Starego Testamentu znajdziemy dwie historie stworzenia świata, grzechu pierworodnego, potopu czy dwie genealogie pierwszych ludzi, tak też odnaleźć możemy odmienne wersje Prawa, gdzie najważniejsze przykazania nie występują w dwóch prawie identycznych wersjach, ale w co najmniej pięciu, sześciu czy nawet siedmiu, biorąc pod uwagę wersję samarytańską. Która z nich jest pierwotna? Tego być może nie dowiemy się już nigdy.
Źródła:
[1] Earliest known stone version of Ten Commandments sold for $850,000; CNN
[2] Synod w Jamni
[3] Na tropie ostatnich Samarytan
[4] Encyklopedia Katolicka, t. III, szp. 1107-1108
[5] Apologetyka
[6] zob. np. Fronda
[7] Katechizm Kościoła Katolickiego
[8] Modlitewnik parafii prawosławnej w Lubinie
Na ilustracji: ostatni potomkowie Samarytan na górze Garizim