Ewangelia Łukasza, rozdział dziesiąty, werset pierwszy i siedemnasty. Jezus wysyła przed sobą „siedemdziesięciu dwóch” uczniów. Ci następnie wracają i zdają relację z tego co uczynili. Jednak niektóre, przeważnie starsze tłumaczenia mają w tych dwóch miejscach inną wersję tekstu: „siedemdziesięciu”.
Problem wydawałoby się na pierwszy rzut oka raczej mało istotny, szczególnie dla przeciętnego czytelnika. Uwidacznia jednak jak działa krytyka tekstu i wybór danej wersji tekstu biblijnego.
Wariant „72” znajdziemy w niemal wszystkich współczesnych wydaniach Nowego Testamentu. Taką wersję ma Biblia Tysiąclecia, Biblia Pierwszego Kościoła, przekład dosłowny oraz literacki Ewangelicznego Instytutu Biblijnego, Biblia Warszawska, Warszawsko-Praska, Poznańska, Paulistów. Ze starszych: Biblia Jakuba Wujka (zgodnie z Wulgatą Hieronima).
Liczbę „70” odnajdujemy jedynie w przekładach protestanckich: Biblii Gdańskiej, Brzeskiej czy Braci Polskich. Z nowszych w przekładzie Nowego Świata oraz w Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej. Przekład ks. Seweryna Kowalskiego staje pośrodku i sporny tekst ujmuje w nawiasie: „siedemdziesięciu [dwóch]”.
APARAT KRYTYCZNY
Spójrzmy najpierw na aparat krytyczny, niemal identyczny dla wersetów Łk 10:1 oraz 10:17:
(1) Wariant ἑβδομήκοντα (siedemdziesięciu) wspierają niemal wszystkie główne kodeksy z wszystkich rodzin: aleksandryjskiej, bizantyjskiej, cezarejskiej, łacińskie księgi liturgiczne, przekłady syryjskie. Taką wersję miała również Ewangelia Łukasza w edycji Marcjona oraz większość świadectw ojców kościoła na czele z Ireneuszem i Orygenesem.
= x, A, C, E, G, H, K, L, N, W, X, Δ, Θ, Ξ, Π, Ψ, f1, f13, 28, 157, 180, 205, 565, 579, 597, 700, 892, 1071, 1241, 1342, 1424, Byz, it (f, q, r1), syrp, syrh, syrpal, copbo, Marcjon, Ireneusz, Klemens, Tertulian, Orygenes, Euzebiusz, Bazyli, Ambroży, Hieronim, Cyryl i in.;
Część lekcjonarzy oraz tłumaczeń syryjskich wspiera ten fragment tekstu w formie nieco bardziej rozbudowanej: ἑβδομήκοντα μαθητὰς („siedemdziesięciu uczniów”).
(2) Wariant ἑβδομήκοντα δύο (siedemdziesięciu dwóch), występujący w niemal wszystkich współczesnych przekładach, wspierają… tylko dwa ważne, ale nie najważniejsze kodeksy: B i D, jak również większość świadków zachodnich na czele z Wulgatą.
= (p45?), p75, B, D, 0181, 372, pc, it (a, aur, b, c, d, e, l), vg, syrc, syrs, copsa, copbo(ms), Diatessaron (w komentarzu Efrema), Adamantius, Augustyn i in.
Wersję tę wsparły jednak dwa wczesne świadectwa papirusowe: p75 (początek III w.; odkryty w 1959 r.) oraz p45 (połowa III w., odkryty w latach 30. poprzedniego stulecia. Z dwóch wyżej wskazanych zawiera tylko werset 10:17). Przechyliło to wagę, również we wcześniejszym tekście Synopsy, na korzyść wariantu „72”.
Dodajmy w tym miejscu, że w znacznej części manuskryptów liczby zapisywano nie pełnymi wyrazami, ale w formie literowej, z górną kreską (daszkiem), podobnie jak przy nomina sacra i innych skrótach. Przykładowo, liczbę „siedemdziesiąt” w greckim systemie liczbowym oddawano jako ο̅, „dwa”: β̅, „siedemdziesiąt dwa”: ο̅β̅. W łacińskim systemie liczbowym: „lxxii” (Kodeks Bezy). Wulgata ma już jednak pełny tekst: „septuaginta duo”.
PAPIRUS P45
Skąd więc zmiana w tym wydaniu Synopsy? Otóż okazuje się, że papirus p45, wbrew aparatowi krytycznemu NA28, NIE ZAWIERA liter ο̅β̅ czyli „72”.
Frederic G. Kenyon, w pierwszej publikacji tego papirusu z 1934 roku, odczytał sporny tekst Łk 10:17 jako (ο̅β̅) a nie (ο̅) i taka wersja została też przyjęta w wydaniach krytycznych. W 1953 r. kolejny papirusolog, Colin H. Roberts, dopatrzył się innych liter: ο̅ϛ̅ czyli liczby 76. Obydwa odczyty w 1959 podważył Bruce M. Metzger.
Według niego po literze ο̅ nie znajduje się ani liczba 2, ani 6 lecz znak diakrytyczny, diplé „>”, oznaczający koniec linii tekstu. Znak taki można znaleźć w tym papirusie wielokrotnie na zakończeniach wersetów. Zaprezentowany materiał porównawczy w sposób jednoznaczny dowiódł, że w p45 występuje wariant „70” a nie „72”.
Rozwiązanie to zostało uznane przez komitet biblijny i od roku 1960 kolejne edycje tekstu greckiego (w tym NA24 oraz NA25) przesunęły papirus p45 do świadków tekstu wariantu „70”. Jednakże, z bliżej nieznanych przyczyn, od wersji NA26 (1979 r.) oraz UBS3 (1975) p45 został z powrotem przesunięty do wariantu „72”.
Sytuacja ta nie uległa zmianie. W wersji NA28 (2012 r.) dodano jedynie oznaczenie „vid”, tj. z łac. „wydaje się, prawdopodobne”.
W 2017 roku tym razem Zachary J. Cole po raz kolejny dokonał osobistego oglądu p45 i jego wnioski w całości potwierdziły opinię Metzgera. Pergamin p45 nie zawiera słowa ο̅β̅ (72) lecz ο̅ > (70). Na potwierdzenie swoich wniosków opublikował zdjęcia powyższego fragmentu manuskryptu wraz z analizą innych wersetów.
Wnioski Cole’a jak na razie nie wpłynęły na aparat krytyczny Nestle-Alanda, ale zyskały oddźwięk w biblistyce. Warte odnotowania jest stanowisko zawarte w aparacie krytycznym autorstwa Wielanda Willke’ego (A Textual Commentary on the Greek Gospels). Skłania się on do wersji 70 – w oparciu zarówno o świadectwo Metzgera jak i przede wszystkim symbolikę liczby 70, występującą powszechnie w Starym Testamencie.
SYMBOLIKA SIEDEMDZIESIĘCIU
Jeżeli świadectwa zewnętrzne są sprzeczne warto podeprzeć się analizą wewnętrzną i spójnością z innymi fragmentami Łukasza lub Dziejów. W tym przypadku dwa najstarsze świadectwa papirusowe są sprzeczne: posiadają odmienne wersje (p45: „70”, p75: „72”). Jak widać do omyłki lub zmiany musiało dojść na wczesnym etapie kopiowania tekstu.
Jak wygląda więc kwestia symboliki liczby 70 lub 72? Już autorzy starożytni (Orygenes, Tertulian) zauważyli podobieństwo motywu „70” do siedemdziesięciu palm z Elim. Wg Tertuliana Łukasz opisał powołanie „12 uczniów” a następnie „70 kolejnych” w analogii do Księgi Wyjścia i wędrówki Izraelitów:
Wj 15:27 Potem przybyli do Elim, gdzie było dwanaście źródeł i siedemdziesiąt palm. Tutaj to rozbili namioty nad wodą.
Podobnie w Lb 33:9b:
W Elim, gdzie było dwanaście źródeł wody i siedemdziesiąt palm, rozbili obóz.
Klemens z kolei powołuje się na List Barnaby, gdzie ten nazywa siebie „jednym z siedemdziesięciu”.
Liczba „70” w Starym Testamencie pojawia się wielokrotnie i znacznie częściej od 72, by wskazać tylko:
– 70 narodów pochodzących od Noego,
– 70 potomków Jakuba,
– wspomniane wyżej 70 palm w Elim,
– 70 cielaków składanych w ofierze w ciągu 7 dni,
– 70 starszych wybranych przez Mojżesza,
– siedemdziesiąt tygodni (tj. po 7 lat) na odkupienie Jeruzalem,
– 70 synów Jerub-baala,
– 70 synów Ahaba itd.,
Plus oczywiście 70 tłumaczy Septuaginty pracujących nad greckim przekładem ST przez 70 dni…
Niektóre przekłady zmieniają liczbę narodów na 72, podobnie jak liczbę tłumaczy (w wersji Aristeasa: po 6 tłumaczy z 12 pokoleń Izraela). Jednak w tych przypadkach to liczba 70 ma charakter pierwotny, 72 wtórny.
ZNACZENIE W NT
Liczba 70 ma szczególne znaczenie. Odnosi się do powszechności czegoś i przyszłości. W komentarzach biblijnych możemy przeczytać, że liczba 70 miała charakter święty. Stanowiła połączenie dwóch liczb: 7 (doskonałości) oraz 10 (pełni i Bożego porządku).
Jak widzimy „70” – w kontekście „wszystkich” narodów – lepiej pasuje do narracji Łukasza. Jezus powołuje najpierw 12 apostołów, by prowadzili działalność misyjną wśród (12) pokoleń Izraela. Łukasz w swojej wersji mowy misyjnej dodaje kolejnych 70 uczniów, których wysyła (w domyśle) do 70 narodów pogańskich czyli na cały świat.
Liczba 7 pojawia się również wielokrotnie w Ewangelii Łukasza i w Dziejach, np.:
– lista przodków Jezusa w wersji Łukasza liczy łącznie 77 pozycji – z Jezusem na 77 ale też na 49 pozycji (u Mateusza: 3 x 14 pokoleń);
– prorokini Chana (Hanna) żyje „7 lat” w dziewictwie aż do lat „84” (70+14);
– z Marii Magdaleny wychodzi „7 demonów”
– duch nieczysty zabiera z sobą „7 innych duchów” (perykopa Q / L);
– powołanie 7 proroków pełnych ducha i mądrości (Dz 6:3)
– 70 konnych eskortujących Pawła do Cezarei (Dz 23:23)
U Mk i Mt znajdziemy dodatkowo:
– 7 chlebów przy drugim rozmnożeniu chleba,
– 7 braci biorących za żonę tę samą kobietę.
Podsumowując: liczba 70 zarówno w sferze symbolicznej, odniesieniu do doskonałości, ale też do powszechności misji skierowanej do narodów pogańskich, lepiej pasuje do narracji Łukasza niż 72. Łukasz wielokrotnie operuje też siódemkami (7 lat, 7 duchów, 7 dni etc), tak więc symbolika 7 nie jest mu obca i raczej nie jest przypadkowa o czym pisałem już wcześniej.
DWÓCH PO DWÓCH
Na koniec, skąd całe zamieszanie? Otóż – i o tym już nikt nie pisze – w wersecie Łk 10:1 wyrażenie „dwóch” pojawia się wielokrotnie, co mogło doprowadzać kopistów do pomyłek:
Werset 10:1 brzmi:
Po tym zaś wyznaczył Pan i innych siedemdziesięciu {dwóch} i wysłał ich po dwóch {dwóch} przed obliczem swym, do każdego miasta i miejsca, dokąd miał sam się udać.
W pierwszej części wersetu mamy więc zasadniczo dwa warianty:
(1) ἑβδομήκοντα – siedemdziesięciu; lub (2) ἑβδομήκοντα δύο – siedemdziesięciu dwóch.
W drugiej części:
(1) ἀνὰ δύο – po dwóch, dwójkami, parami lub: (2) ἀνὰ δύο δύο – dosł. „po dwóch dwóch”, tj. dwójka za dwójką, para za parą.
Daje to łącznie cztery możliwe kombinacje, z których najbardziej powszechny jest wariant najbardziej logiczny i prawidłowy: ἑβδομήκοντα… ἀνὰ δύο, występujący w większości kodeksów. Taki też wariant przyjęto w Synopsie; „siedemdziesięciu… po dwóch…”
Prawdopodobnie któryś z kopistów pisząc „siedemdziesiąt” zasugerował się leżącym tuż obok „po dwóch” i bezwiednie wpisał „siedemdziesiąt dwóch… po dwóch”. Kolejny przypomniał sobie o paralelnej wersji Marka „δύο δύο” tworząc konflacyjne ἀνὰ δύο δύο.
Na marginesie: zwrot δύο δύο to Markowy kolokwializm, który znajdujemy w wersecie Mk 6:7, ale też w podobnej formie w opowieści o rozmnożeniu chleba:
…i ułożył ich „συμπόσια συμπόσια” (grupka przy grupce, 6:39)
…i spoczęli „πρασιαὶ πρασιαὶ” (poletko przy poletku, 6:40).
Oczywiście kolokwializmy te są pomijane w polskich przekładach.
Wniosek końcowy: niemal wszystkie współczesne przekłady Łk 10:1 oraz 10:17 zawierają błędny (72) wariant tekstu. Właściwa liczba uczniów wynosi SIEDEMDZIESIĄT.
Wybrana bibliografia:
Najnowsze komentarze