W zeszłym miesiącu rozpoczęliśmy wspólnie z Grzegorzem Kaszyńskim dyskusję nt. prawidłowej interpunkcji w wersecie Łk 23:43 oraz jego właściwej interpretacji. Wers ten stanowi przykład, jak drobna zmiana, w tym przypadku dotycząca „jedynie” prawidłowej pozycji przecinka, może zmienić całkowicie sens danego zdania. Takie a nie inne postawienie przecinka prowadzi do zmiany akcentu wypowiedzi, a w konsekwencji wynikającego z niej przesłania, treści, znaczenie wypowiadanych słów.
Interpunkcja
W krytycznych opracowaniach Nowego Testamentu, takich jak Nestle-Aland czy UBS Greek New Testament (GNT), stanowiących podstawę dalszych tłumaczeń, tekst koine ma charakter redakcji, uwzględniającej aktualną sytuację w zakresie krytyki tekstu i aktualnie dostępny aparat krytyczny. Opracowania takie nie odzwierciedlają dokładnej treści jakiegoś konkretnego kodeksu – stanowią kompilację i efekt badań krytycznych. Zawierają również nowożytny (wprowadzony w XVI w. przez Roberta Estienne’a) podział na wersy i rozdziały, znaki diakrytyczne, w tym apostrofy i akcenty, podział na duże i małe litery, rozwinięcia skrótów nomina sacra, a więc elementy niewystępujące w większości tekstów źródłowych.
Interpunkcja wprowadzana w tekście krytycznym nigdy nie wynika z treści manuskryptów – większość manuskryptów aż do średniowiecza i okolic IX wieku nie posiada żadnej interpunkcji, albo stosuje ją w sposób ograniczony i niespójny. Wprowadzenie interpunkcji we współczesnych tekstach biblijnych jest decyzją opartą o zasady gramatyczne, składnię, lingwistykę i egzegezę, i jedynie częściowo wynika z interpunkcji stosowanej np. w kodeksach miniskułowych. Większość kodeksów starożytnych nie posiada jakiejkolwiek interpunkcji, podziału na małe i duże litery, ani nawet spacji między wyrazami lub zdaniami.
Codex Ebnerianus z XII w., zawiera również podział na rozdziały i perykopy (wg Ammoniusza)
Błędne jest jednak twierdzenie, że interpunkcja w tekstach starożytnych nie występuje w ogóle – w niektórych mss występuje, tyle że w ograniczonym zakresie (np. tylko w formie akcentów lub spacji). Na papirusach z II i III w. znajdziemy odstępy (spacje) i kropki oddzielające poszczególne wersy czy zdania, jak i inne znaki diakrytyczne, których nie ma już w późniejszych dużych kodeksach majuskułowych z V czy VI w. n.e.
Początki starożytnej greckiej interpunkcji sięgają przełomu III i II w. p.n.e., kiedy to Arystofanes z Bizancjum, autor krytycznego wydania dzieł Homera, wprowadził znaki diakrytyczne dotyczące akcentów oraz interpunkcji. Pojedyncze kropki dzieliły dłuższe lub krótsze wypowiedzi. Kropka na dole wersu (. hypostigmḗ) oddzielała dłuższe zdania, po środku wersu (· stigmḕ mésē, odpowiednik współczesnego przecinka) krótsze. Starożytne znaki diakrytyczne znajdziemy np. na Papirusie 18, zawierającym fragment 18 rozdziału Ewangelii Jana. Papirus ten zawiera zarówno znaki interpunkcyjne oraz odstępy (spacje) między zdaniami. Znaki interpunkcyjne występują powszechnie w pismach sprzed II w. n.e. np. w Liście od Dionizosa, datowanym na 15 r. n.e. Co ważne, znaki te znajdziemy również na pochodzącym z przełomu II i III wieku Papirusie 75, obejmującym fragmenty Ewangelii Łukasza, w tym werset 23:43, ale o tym w dalszej części.
Dobry Łotr
Krytyka wersetu Łk 23:43 ma charakter szczególny. Obejmuje nie tylko różnice występujące w poszczególnych manuskryptach, ale też konieczność ustalenia prawidłowej interpunkcji, przerwy w wypowiedzi warunkującej sens zdania. Spójrzmy najpierw na cały tekst perykopy, tak by zachować kontekst wypowiedzi:
Wariant I obejmuje tłumaczenie powszechnie przyjęte: Dzisiaj będziesz ze mną w Raju, z przecinkiem stawianym przed słowem σήμερον. Wariant II ma charakter mniejszościowy, łączy σήμερον z frazą wcześniejszą: Amen powiadam ci dziś. Drobna zmiana jednego znaku przestankowego prowadzi do całkowitej zmiany znaczenia wypowiadanych słów. Czy łotr z Jezusem tego samego dnia trafią do raju czy też jedynie obietnica jest składana tego dnia?
Pierwszy wariant jest powszechnie stosowany w kościele katolickim, prawosławnym i ewangelickim. Przyjmuje go również tekst krytyczny Westcott-Horta (1881), Tischendorfa, Scrivenera (1894), Nestle’a (1904) oraz kolejne edycje Nestle-Alanda (w tym NA 28, 2012). Jedynym wyjątkiem jest Textus Receptus z 1550 roku, w którym pomija się całkowicie przecinek:
καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἀμήν σοι λέγω σήμερον μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ.
Również tekst bizantyński, używany w kościołach prawosławnym, posiada wersję powszechnie przyjętą:
καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Ἀμήν λέγω σοι, σήμερον μετ’ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ.
I rzekł mu Jezus: „Amen powiadam ci, dziś ze mną będziesz w Raju”.
И сказал ему Иисус: истинно говорю тебе, ныне же будешь со Мною в раю.
Podobną wersję ma Wulgata:
Et dixit illi Jesus: Amen dico tibi: hodie mecum eris in paradiso.
Który wariant jest właściwy, a który błędny? Który wariant translacyjny stanowi nadinterpretację?
Na gruncie gramatyczno-syntaktycznym nie ma żadnych przesłanek do preferowania jednej z dwóch wersji. Obydwie są równoprawne. Słowo σήμερον – dzisiaj stosowane jest zarówno na końcu wypowiedzi, w środku jak i na początku. Jak więc możemy określić lub spróbować określić, który wariant jest właściwy?
Możemy użyć kilku narzędzi krytycznych i analitycznych.
- Analiza zewnętrzna – jakie warianty występują w różnych mss, w tekstach Ojców Kościoła lub w innych ewangeliach, jakie warianty występują w innych tłumaczeniach starożytnych (łacina, teksty koptyjskie, aramejskie), jakie są stanowiska analityczne współczesnych tłumaczy?
- Analiza wewnętrzna – w jaki sposób σήμερον znajduje zastosowanie w języku ewangelii Łukasza (oraz Dziejów tego samego autora), czy znajdziemy wyrażenia podobne i jak są one tłumaczone?
- Analiza egzegetyczna – który wariant ma sens, który jest zbieżny z teologią Łukasza? Jaki jest kontekst wypowiedzi? Czym jest „raj”?
Analiza zewnętrzna
Czy w przypadku Łk 23:43 istnieją różne warianty tekstu lub cytaty zawierające odmienne wersje tekstu? Odpowiedź brzmi: tak, i to zarówno wspierające wariant I jak i II. Podstawowy aparat krytyczny dla wersu Łk 23:43 nie zajmuje się praktycznie wcale kwestią interpunkcji (poza kodeksem D). Na szczęście bardziej rozbudowane informacje znajdziemy w opracowaniu W. Willkera „Textual Commentary on the Gospel of Luke”.
ŹRÓDŁA WSPIERAJĄCE WARIANT I:
1. Część źródeł – mss L (Kodeks Regius z VIII w.), 892, L1627, it (b, c), cop, syr (w zależności od tłumaczenia) – dodaje brakujący spójnik „że” (hoti) PRZED „dzisiaj”, co jednoznacznie pozwala określić sens takiego zdania:
καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἀμήν σοι λέγω ὅτι σήμερον μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ.
I rzekł mu: „Amen powiadam ci, że: Dzisiaj ze mną będziesz w Raju”.
Spójnik „że” dodają również tłumaczenia aramejskie:
transliteracja: ᵓāmar lēh yešūᶜ ᵓamīn ᵓāmar nā lāḵ də’yawmānā ᶜam tehwe bəpardaysā
tłumaczenie I (wg dr. Johna W. Etheridge’a i dr. Jamesa Murdocka):
Rzekł mu Jeszu: „Zaprawdę powiadam ci, że-dzisiaj ze mną będziesz w Raju”.
tłumaczenie II (wg dr. George’a Lamsy):
Rzekł mu Jeszu: „Zaprawdę powiadam ci dzisiaj-że ze mną będziesz w Raju”.
Tekst syriacki pozwala na dwojaką interpretację, przynajmniej wg dr. Lamsy. Akcent stawiany jest na „dzisiaj„, tylko z którą częścią zdania należy to „dzisiaj” łączyć? Z drugiej strony, tekst Peszity ma charakter wtórny, stanowi tłumaczenie późnego tekstu greckiego (bizantyńskiego), o czym świadczy chociażby zachowanie wstawek, interpolacji i błędów z tekstu bizantyńskiego.
2. Część źródeł zmienia układ zdania i przenosi σήμερον w inne miejsce, również dookreślając w ten sposób sens wypowiedzi:
a) AM 118 Ps 8, 11 (1.8):
καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἀμήν σοι λέγω μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ σήμερον.
I rzekł mu: „Amen powiadam ci: Ze mną będziesz w Raju dziś”.
b) Apolinary, Hilary:
καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἀμήν σοι λέγω μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ σήμερον ἐν τῷ παραδείσῳ .
I rzekł mu: „Amen powiadam ci: Ze mną będziesz dzisiaj w Raju”.
3. Część źródeł zmienia całkowicie treść zdania – Kodeks Bezae zawiera inną wersję Łk 23:43 zarówno w wersji greckiej (D), jak i łacińskiej (it d). Wariant ten zauważyłem przypadkiem, przeglądając treść głównych kodeksów pod kątem zastosowanej (lub nie) interpunkcji:
αποκριθεις δε ο ιης ειπεν αυτω τω επλησοντι (επιπλησοντι)
θαρσει σημερον μετ εμου εση
εν τω παραδεισω
respondens autem ihs dixit qui obiurgabat eu(m)
animequior esto hodie mecum eris
in paradiso
Odpowiadając zaś Jezus rzekł temu, co czynił wyrzuty:
Odwagi! Dzisiaj ze mną będziesz
w Raju.
W Kodeksie Bezae glosę wprowadzającą Amen powiadam ci… usunięto i zastąpiono słowem „Odwagi!” (por. np. Mk 6:50).
Wariant ten wspiera również wersja Łukasza wg Marcjona (z II w. n.e.), zawierająca wyłącznie zwrot: Odwagi! Marcjon milczy na temat raju.
4. W opinii adwentysty, prof. W. Paroshi, P75, czyli najstarszy świadek tekstu Łk, nie wspiera żadnej wersji wersetu 23:43 co ma świadczyć o tym, że tekst pierwotny nigdy nie zawierał jakiejkolwiek interpunkcji:
Though no NT autograph has survived, most likely originally Luke 23:43 had no punctuation of any kind, as Papyrus Bodmer XIV-XV (or simply P75) seems to demonstrate. Written at the beginning of the third century, P75 is our oldest copy of Luke and it has no point either before or after sēmeron in our passage, though some punctuation can be found here and there
W związku z tym, że nie ocalał żaden autograf (tekst oryginalny) Nowego Testamentu, najprawdopodobniej pierwotny tekst Łk 23:43 nie posiadał interpunkcji w jakiejkolwiek formie, o czym może świadczyć Papyrus Bodmer XIV-XV (lub prościej P75). Napisany na początku III stulecia P75 jest naszą najstarszą kopią Łukasza i nie posiada żadnej kropki ani przed, ani po słowie sēmeron we wzmiankowanym wersecie, mimo że znaki diakrytyczne w tym tekście można znaleźć tu i ówdzie.
Wg niego znaki diakrytyczne nigdy nie stanowiły integralnej części tekstu kanonicznego. Odzwierciedlały jedynie w jaki sposób tekst był wymawiany i rozumiany przez kopistów – lub tłumaczy – w danej epoce, i jakie przeważało wtedy stanowisko teologiczne dotyczące rozumienia danego wersu. O ile jest to stanowisko całkowicie słuszne i warte wyróżnienia, nieprawdziwa jest do końca teza dotycząca P75. Pergamin ten zawiera wyraźne znaki interpunkcyjne oraz spacje:
Na p75 widać wyraźne odstępy między fragmentami wypowiedzi z górnymi kropkami. Przerwy te, co ciekawe, w większości pokrywają się ze współczesnym podziałem na wersety, jest ich jednak więcej. Na lewo od słowa σήμερον widać odstęp, którego nie ma po tym słowie. Poniżej widoczna jest wyraźna kropka, jednak trudno ocenić czy jest to faktycznie znak diakrytyczny.
P75 pozwala więc wesprzeć tradycyjne odczytywanie tekstu – tylko tyle. Nie stanowi on argumentu na rzecz słuszności takiego odczytywania, podobnie jak znaki stawiane po słowie „dzisiaj”. Pergamin ten odzwierciedla jeden ze sposobów odczytywania i interpretacji tekstu – jest to jednakże najstarszy świadek tekstu Łukasza.
ŹRÓDŁA WSPIERAJĄCE WARIANT II:
1. Tłumaczenie syr s wg dr. Lamsy (omówione wyżej) oraz Curetonian Syriac (syr c) wg C. F. Burkitta (1904) – w przypisie mamy podane dwie formy tłumaczenia: z that przez with oraz z that przed to-day oraz znaczenie: Złożył mu przysięgę, że będzie z nim w raju:
2. Kodeks Watykański (Bc ) z IV w. – karta nr 1347. W kodeksie tym występuje znak diakrytyczny PO słowie σήμερον:
Znak ten uznaje się za dodatek korektora – pierwszy redaktor nie stosuje nigdzie kropek, a między σήμερον a μετ nie ma nawet najmniejszego odstępu – odstępy takie widać np. dwa wersy wyżej czy wers niżej. Pierwszy kopista stosuje znaki diakrytyczne wyłącznie przy akcentowaniu, jeżeli oddziela logiony lub rozdziały to stosuje wyraźne spacje między literami lub dodaje kreskę pionową. Kropka wygląda tak jakby była wstawiona nieco „na siłę” przez kolejnego korektora, który postanowił poprawić tekst.
Podobnie jak przy p75 tak i B nie przesądza o prawdziwości danego wariantu – prezentuje jedynie zróżnicowane interpretacje i różne formy odczytu wersu 23:43.
3. Wg Burkitta Kodeks Efrema (C) pomija w ogóle słowo „dzisiaj”, nie znalazłem jednak wersji cyfrowej by to zweryfikować.
3. Apokryficzna Ewangelia Nikodema zawiera fragment pasyjny Ewangelii Łukasza, i to być może w starszej wersji od kanonicznej z uwagi na krótsze wersje tych samych perykop. Tekst tej ewangelii znany jest w trzech wersjach. W wariancie drugim (Greek B) σήμερον występuje dwukrotnie przed λέγω σοι:
7.13. Rzekł zaś mu: Dzisiaj mówię ci prawdziwie, że: Ciebie zabiorę do raju ze mną.
23.10 I zaraz rzekł mu, że: Amen, amen dzisiaj mówię ci: Ze mną będziesz w raju.
Tak odmienne warianty od powszechnie występujących w greckich mss może wskazywać na tłumaczenie fragmentów Ewangelii Nikodema z innych źródeł np. syriackich. Jest to istotny świadek tekstu, warto przy tym jednak dodać, że taki wariant występuje tylko w jednej z trzech wersji tekstu. Poza tym, w drugiej części Ewangelii Nikodema opisany jest… pobyt Jezusa w Hadesie i wyciągnięcie z niego łotra a następnie zaprowadzenie go pod bramy Raju… gdzie później wita Adama i innych patriarchów, których to Jezus wyciąga z piekieł w trakcie swojej trzydniowej nieobecności na ziemskim padole. Ewangelia Nikodema w ujęciu ogólnym jest więc typowym, „baśniowym” apokryfem, próbując dopowiedzieć to co nie zostało do końca jasno opisane w ewangeliach kanonicznych. Jednakże sam podział tekstu wskazuje na skopiowanie i inkorporowanie do niego fragmentu (możliwe że starszego) Łukasza 23, w tym innej wersji Łk 23:43 od występującej w kanonie. Świadczyć to może również o występowaniu w obiegu różnych wersji ewangelii Łukasza.
4. Teksty Ojców Kościoła wskazują na toczące się dyskusje co do prawidłowej interpretacji i interpunkcji w Łk 23:43:
- Efrem Syryjczyk (zm. 373 r.) trzykrotnie cytuje „Będziesz ze mną w raju” bez słowa „dzisiaj”, czyli podobnie jak Kodeks Efrema lub Ew. Nikodema.
- Makary z Magnezji (zm. 403 r. n.e.) polemizuje z tymi, którzy nie będąc w stanie uwierzyć w to, że Chrystus mógł osiągnąć raj pierwszego dnia, stawiają kropkę po słowie σήμερον – co oznacza, że w już w czasach Makarego trwały dysputy co do właściwej interpretacji Łk 23:43 jak i że… w III w. używano znaków interpunkcyjnych i zmieniano ich położenie dla własnych celów egzegetycznych czy teologicznych.
- Hezychiusz z Jerozolimy (V w.) pisze: „Niektórzy faktycznie odczytują ten wers w ten sposób, że po „Prawdziwie mówię ci dzisiaj” stawiają przecinek a potem kontynuują: „Ze mną będziesz w raju”. W czasach Hezychiusza nadal nie tylko dwojako odczytywano Łk 23:43, ale też nadal stawiano znaki interpunkcyjne na poparcie swoich racji. Być może przykładem takiej sytuacji jest Kodeks Watykański, gdzie korektor o innym poglądzie dorzucił swoje trzy grosze i postawił kropkę po „dzisiaj„.
- To samo co Hezychiusz pisze też Teofilakt w XII w. n.e. (Patrologia Graeca, vol. 123, kol. 1104.) Spory o interpretację Łk 23:43 toczyły się więc nadal jeszcze w późnym średniowieczu.
Jak widać spór teologiczny o interpretację Łk 23:43 z przecinkiem w tle to nie tylko współczesne interpretacje adwentystów lub Świadków Jehowy. Zapis takich sporów sięga co najmniej III wieku i już wtedy przestawiano znaki interpunkcyjne na poparcie swoich racji. Powyższe cytaty wskazują też na nieprawdziwość tez o nieznajomości interpunkcji czy jej niestosowanie w starożytności (tak twierdzi np. Micheal W. Palmer z Greek Language and Linguistics Gateway).
5. Zwrot „Amen powiadam ci dzisiaj” stanowić ma semityzm, zwrot idiomatyczny, występujący w Starym Testamencie. Temat ten poruszono w poprzednim tekście. Warto jednak zaznaczyć, że w tym kontekście „dzisiaj” równie często (jeśli nie częściej) występuje na początku zdania:
- Joz 4:7. A Pan rzekł do Jozuego: Dzisiaj zacznę cię wywyższać na oczach całego Izraela
- Joz 5:9. I rzekł Pan do Jozuego: Dzisiaj zdjąłem z was hańbę Egiptu.
- Joz 22:31. Rzekł wiec Pinechas, syn kapłana Eleazara, do synów Rubena, do synów Gada i do synów Manassesa: Dzisiaj wiemy, że Pan jest pośród nas
- I Sam 11:13. Ale Saul rzekł: Dzisiaj nikt nie zginie, gdyż dziś dokonał Pan wybawienia w Izraelu.
- I Sam 17:46. Dzisiaj wyda cię Pan w moją rękę i zabije cię, i odetnę ci głowę i dam dziś jeszcze trupy wojska filistyńskiego ptactwu niebieskiemu i zwierzynie polnej, i dowie się cała ziemia, ze Izrael ma Boga.
Akcent pada na „dzisiaj”, ale słowo to stawiane jest na początku wypowiedzi. Jeżeli stanowi fragment „Mówię wam dzisiaj” tak jak w PwP 4:39, 15:15 czy 19:9, to ma charakter bardziej nakazu niż obietnicy, (Dowiedz się tedy dzisiaj, że… Nakazuję ci dzisiaj, że…). Prawdziwie (amen) mówię ci dzisiaj brzmi jak pleonazm – dwukrotnie zawiera bowiem zwrot akcentowany.
Analiza wewnętrzna
STYLISTYKA ŁUKASZA II
Fragment opowieści o dwóch łotrach, obejmujący Łk 23:43, należy do źródła L. Są to stylistycznie i redakcyjnie te partii tekstu Łukasza, które nie pochodzą ani od Marka, ani od Mateusza czy też Quelle. Warte odnotowania jest to, że w całym tekście Ew. Łukasza znajdziemy jeszcze trzy inne, podobne zdania ze słowem σήμερον i wszystkie one należą do tego samego źródła – drugiej redakcji tekstu:
4:21 Zaczął zaś mówić do nich, że:
„Dzisiaj wypełniło się Pismo to w uszach waszych”.
19:5 I jak przybył na miejsce, spojrzawszy Jezus rzekł do niego:
„Zacheuszu, w pośpiechu zejdź. Dzisiaj bowiem w domu twoim trzeba mi spocząć”.
19:9 Rzekł zaś do niego Jezus, że:
„Dzisiaj zbawienie domu tego się stało, ponieważ i on synem Abrahama {jest}”.
Por. 23:43 I rzekł mu {Jezus}:
„Amen powiadam ci dzisiaj ze mną będziesz w Rajskim Ogrodzie”.
Łukasz wielokrotnie zaczyna wypowiedzi od „dzisiaj” – dzisiaj wypełniło się Pismo, dzisiaj nadeszło zbawienie tego domu. W tym kontekście naturalne byłoby tłumaczenie 23:43 w sposób podobny, paralelny: Dzisiaj będziesz ze mną w raju. W dwóch wcześniejszych wersetach pojawia się jednak spójnik „że”, którego nie ma w 23:43. Gdyby tylko Łukasz wstawił do tego wersetu spójnik, nie byłoby żadnego problemu. Nie zrobił tego, albo ktoś ten spójnik usunął.
Znalazłem też jeden werset gdzie σήμερον odnosić się może (ale nie musi) do frazy poprzedzającej:
22:61 … Zanim kur zapieje dzisiaj, zaprzesz się mnie trzykroć.
To, że „dzisiaj” odnosi się do frazy poprzedzającej wynika z tego, że jest to powtórzenie wcześniejszego wersetu:
22:34 … Powiadam ci, Piotrze: Nie zapieje dzisiaj kur, aż trzykroć się mnie zaprzesz, żeś znał.
Prawidłowe jest też tłumaczenie Zanim kur zapieje, dzisiaj zaprzesz się mnie trzykroć. Zarówno pianie koguta jak i zdrada nastąpi „dzisiaj”. Taki jest też sens Mk 14:30 i Mt 26:34: Ty dzisiaj, tej nocy – zanim kur zapieje – trzykroć się mnie zaprzesz.
STYLISTYKA QUELLE
Zwrot „Amen powiadam Wam” (lub: Zaprawdę powiadam wam, Ale powiadam wam…) stanowi zawsze zwrot wprowadzający – Łk 23:43 byłby jedynym w całym NT wyjątkiem, nie znaczy jednak, że taki wyjątek nie jest możliwy.
EDEN
Jeżeli warianty teksty ani też stylistyka wypowiedzi nie wskazują jednoznacznie, która forma jest właściwa należałoby zadać sobie pytanie: Jaki wariant tekstu jest prawidłowy biorąc pod uwagę możliwe znaczenie wypowiadanych słów. Inaczej mówiąc: który wariant ma sens, a który go nie ma. I tutaj też nie otrzymujemy jednoznacznej odpowiedzi.
Wszystko zależy od tego co uznamy za Raj. W wersecie poprzedzającym Łk 23:43 łotr mówi: „Wspomnij na mnie, jak pójdziesz do swojego królestwa”. Jezus nie mówi nic o swoim królestwie, tylko o rajskim Edenie. Zarówno termin grecki (paradeisos ) jak i aramejski stanowią zapożyczenie z języka perskiego (pardaso „ogród, park królewski”). Raj odnosi się do mitycznego Edenu. W mitologii greckiej niebiański ogród – Elizjum – stanowił część Hadesu, gdzie przebywały dusze dobrych ludzi. Paweł opisuje raj jako fragment niebios. Podobnie autorzy Ewangelii Nikodema próbują przedstawić podróż łotra z Hadesu do bram niebios pierwszego dnia po śmierci. W eschatologii żydowskiej mityczny raj zastąpi na koniec czasu na ziemię i zamieszkają w nim sprawiedliwi, którzy powstaną z grobów.
W późnych wierzeniach żydowskich spotykamy się z jeszcze jedną formą raju, podobną do Elizjum i powstałą właśnie na skutek kontaktów ze światem greckim, wpływem kultury helleńskiej na wyobrażenia religijne – wydzielonym w Otchłani miejscem spoczynku sprawiedliwych: łonem Abrahama. Opis takiego miejsca odnajdujemy w Ewangelii Łukasza. W opowieści o biedaku czytamy:
16:22 Zdarzyło się zaś, że umarł biedak; i został zaniesiony on przez posłańców na łono Abrahama. Umarł zaś i bogacz, i został pochowany. 16:23 I w Hadesie unosząc oczy swoje, będąc w kaźni, ujrzał Abrahama z daleka i Łazarza na jego łonie. 16:24 I on zawoławszy rzekł: „Ojcze Abrahamie, zmiłuj się nade mną i wyślij Łazarza, aby umoczył koniec palca swego [w] wodzie i ochłodził język mój, gdyż męki cierpię w tym płomieniu”.
Łukasz opisuje tu Hades nie jako miejsce zapomnienia, ale w zgodzie z późniejszymi żydowskimi apokryfami i księgami machabejskimi, gdzie w Hadesie wydzielone zostaje miejsce dla sprawiedliwych oddzielone od tartaru szczeliną lub rzeką (chiazm) „nie do przepłynięcia”:
16:26 A we wszystkim tym między nami i wami czeluść wielka (χάσμα μέγα) jest ustanowiona, aby ci, którzy chcą przejść stąd do was, nie mogli, ani też stamtąd do nas się przeprawić.
Do takiego „pośredniego” raju mieli trafiać żydowscy powstańcy, gdzie oczekiwali na nich Abraham z Izaakiem i Jakubem (por. 4 Mach 17: For if we so die, Abraham and Isaac and Jacob will welcome us, and all the fathers will praise us.)
Podobne poglądy przeważały we wczesnym chrześcijaństwie (por. Terulian). Łono Abrahama traktowano jako fragment Hadesu / Szeolu, miejsce, gdzie sprawiedliwi oczekują zmartwychwstania. Możliwe jest, że Jezus składa łotrowi obietnicę zabrania go zaraz po śmierci do Hadesu (Elizjum) – na Łono Abrahama. Jeśli raj dotyczy niebios lub nowej ziemi, nowego Edenu – obietnica zabrania do nich łotra w dniu śmierci nie ma najmniejszego sensu.
Możliwe więc, że Jezus nie łamie żadnej obietnicy mówiąc „Dzisiaj trafisz do rajskiego ogrodu”. Zresztą, czym jest „dzisiaj” w momencie śmierci? Czym jest czas i jego odczuwanie jeśli przebywa się w Szeolu? Jezus składa obietnicę: Trafisz ze mną do raju. To kiedy nastąpi „dzisiaj” jest więc mało istotne. To czym jest raj – czy żydowskim Łonem Abrahama, pogańskim Elizjum czy też zmartwychwstaniem i nową ziemią i boskim Edenem zależy już wyłącznie od własnej interpretacji. Fragment dotyczący biedaka na łonie Abrahama wskazuje na półpogańską interpretację Szeolu z czasów drugiej Świątyni. Szeolu, gdzie jest miejsce kaźni (Tartar) i miejsce wytchnienia (Elizjum). Szeolu, gdzie trafiają sprawiedliwi i cierpiący na ziemi. Łotr cierpiący na krzyżu być może trafił więc na łono Abrahama, tak jak inni Żydzi zabijani przez Rzymian. Zresztą, w innym wersecie Łukasz (Q, L) pisze: Królestwo Boże nie przychodzi dostrzegalnie, nikt nie powie o, tutaj jest lub tam! Ono jest wewnątrz was (Łk 17.20-21). Równie dobrze więc słowa Jezusa mogę mieć sens:
Obiecuję ci: Jeszcze dzisiaj znajdziesz swoje ukojenie / spokój.
Podsumujmy:
- pisemne (opracowane w formie podręczników) zasady greckiej interpunkcji sięgają III / II wieku p.n.e.
- znaki diakrytyczne znajdziemy bez problemu na papirusach z I – III wieku n.e.
- źródła zewnętrzne w tym przesunięcia słowa dzisiaj lub dodatkowe „że” wspierają obie formy interpretacji Łk 23:43
- źródła zewnętrzne przekazują jedynie sposób wypowiadania i interpretacji danego wersetu w danym czasie – nie znamy oryginału, rękopisów ewangelii
- tekst aramejski umożliwia dwojakie akcentowanie
- w Starym Testamencie „dzisiaj” równie często pojawia się na początku jak i na końcu wypowiedzi i nie pozwala na wybranie konkretnej interpretacji
- Raj może oznaczać zarówno przyszły raj na ziemi jak i część Hadesu – wśród Żydów w I. w n.e. ścierały się różne koncepcje eschatologiczne a poszczególne sekty żydowskie miały całkowicie odmienne poglądy na życie wieczne, przykładowo saduceusze w ogóle odrzucali koncepcje zmartwychwstania czy mesjanizmu.
Na koniec. Jaki wariant tekstu znajdzie się w synopsie? Na pewno wskazane zostaną obydwie możliwości interpretacyjne i aparat krytyczny wspierający każdą z nich. Która wersja zostanie uznana za właściwą, a która za wtórną? Obydwie są równie prawdopodobne. Można odnieść jednak wrażenie, że wariant mniejszościowy jest starszy a jego zwolennicy zostali zdominowani przez interpretację powszechnie obowiązującą. Z drugiej strony wariant powszechny jest spójny z innym fragmentami Łukasza i stylistyką L.
Jakie jest Wasze zdanie w tym temacie? Który wariant według Was występował w tekście pierwotnym?