W Ewangelii oraz Dziejach Apostolskich, adresowanych do wielmożnego Teofila, już w starożytności zauważono przebijające się tu i ówdzie słownictwo medyczne i gdzieś w II poł. II wieku n.e. [1] zaczęto przypisywać te dwa utwory Łukaszowi. Ten, jako jedyny, nazywany był w listach Pawłowych, a dokładniej w jednym wersecie Kolosan, „umiłowanym lekarzem” [2]. A skoro lekarz towarzyszył Pawłowi w podróżach to nikt inny bardziej nie pasował do roli autora…
LEKARZ
Samo słowo ἰατρός (iatros), „lekarz”, o dziwo jest dość rzadkie w księgach Nowego Testamentu. Poza wzmianką w liście do Kol 4:14, występuje tylko w trzech perykopach, przy czym wszystkie one albo bezpośrednio należą do warstwy L (Łukaszowej, patrz: Łk 4:23), albo w ramach potrójnej tradycji wykazują silne cechy języka Łukaszowego, ergo, zostały żywcem skopiowane z Łk do Mk i Mt w ramach harmonizacji tekstu:
– Łk 4:23 powiedzenie „Lekarzu, ulecz siebie samego” występuje wyłącznie w materiale Łukasza;
– Łk 5:31 kolejne przytaczane powiedzenie „Nie mają potrzeby lekarza, ci, co są zdrowi, lecz źle się mający” wraz z agendą Łukasza: „Nie przychodzę zapraszać sprawiedliwych, ale grzeszników do skruchy” powielone zostaje u Mk 2:17 i Mt 9:12; perykopa ta ma też takie znaczniki stylistyczne Łk jak „jeść i pić”, „z poborcami podatku i grzesznikami” i in.;
– Łk 8:43 motyw wydania „środków na lekarzy” (ὅλον τὸν βίον – całe środki na życie) ponownie powielony zostaje u Mk 5:25, brak u Mt, który ma tylko dość duży skrót całej perykopy.
HIGIENA
W wersecie 5:31 Łukasz używa równie rzadkiego czasownika: ὑγιαίνω (hugiainō) – „być (w pełni) zdrowym” też: uzdrowionym, rozsądnym, trzeźwo myślącym itp. Z ὑγιαίνω spokrewnione jest słowo ὑγίεια (hygieja, higieja), stąd też: bogini Hygieja, „Zdrowie”, córka Asklepiosa [3], od której to pochodzi współczesne słowo „higiena”; por. też termin „Hygiates” – „Dawca Zdrowia”, który był jednym z tytułów Donizosa.
ὑγιαίνω w NT pojawia się wyłącznie w ewangelii Łukasza 5:31, 7:10, 15:10 oraz w kilku listach pasterskich, które już wcześniej określiliśmy jako leksykalnie i stylistycznie bliskie Łukaszowi: 1 Tym 1:10, 6:3, 2 Tym 1:13, 4:13, Tyt 1:9, 13, 2:1, 2, tu zawsze w znaczeniu: „zdrowa doktryna, nauczanie”), dodatkowo: w 3 Jana 1:2.
Poza formą czasownikową znajdziemy też przymiotnik ὑγιής (hugiēs), „zdrowy”, ponownie w Łukaszowych perykopach dotyczących uzdrawiania:
– Łk 6:10 / Mk 3:5 / {Mt 12:13} ὑγιὴς ὡς ἡ ἄλλη – i ręka była zdrowa jak druga, werset ten jest usuwany w wielu manuskryptach z przyczyn stylistycznych u wszystkich trzech autorów;
– w {Mt 15:31} mamy dodatek kopisty: κυλλοὺς ὑγιεῖς, tekst wtórny, niespójny stylistycznie z resztą wypowiedzi, utrzymaną w formie imiesłowowej;
– oraz w Mk 5:34 ἴσθι ὑγιὴς – bądź w pełni zdrowa…! zresztą w języku polskim też życzymy „zdrowia” „pozdrawiając”. Pozdrowienia tego nie należy mylić z χαῖρε! Raduj się! tłumaczonym jako Witaj! lub Bądź pozdrowiona/y!
POZOSTAŁE TERMINY ŁUKASZA
Już w pierwszym wersecie Łk 1:1 mamy hapax legomenon: διήγησιν, tłumaczone jako „opowieść”, faktycznie oznaczający „szczegółowe sprawozdanie, kompletny raport, pełną narrację”. διήγησιν pojawia się w literaturze medycznej w tym u Hipokratesa. ἀνατάξασθαι, ἀκριβῶς – „zredagować”, „dokładnie” znajdziemy we wstępie u Pedaniusza. Zwrot „zredagować szczegółowy raport” należy nie tylko do nomenklatury medycznej, równie dobrze wojskowej czy ogólno urzędniczej.
Terminy wspólne z innymi synoptykami to:
– 4:38 „ściśnięta wielką |tj. wysoką| gorączką” (συνεχομένη πυρετῷ μεγάλῳ) – podobnie jednak u Mk i Mt: „leżała gorączkując”, Marek używa nawet poprawniejszego czasownika κατέκειτο – „leżała schorowana, przykuta do łoża”, identycznie jak w Dz 9:33;
– 6:7 przypatrywali się / obserwowali z uwagą (παρετηροῦντο) = Mk 3:2 (styl L, podobnie w Łk 6:7, 14:1, 20:20, Dz 9:24);
– 6:6 człowiek z „suchą (ξηρά) ręką” tj. sparaliżowaną – identycznie u Mt i Mk (ἐξηραμμένην);
– 6:18 ἐνοχλούμενοι ἀπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων – niepokojeni / dręczeni od duchów nieczystych = Mk εἶχον μάστιγας – „mający męczarnie”; ὀχλέω – dis legomena u Łk i Dz 5:16;
– 8:43 kobieta „z wyciekiem krwi” (ἐν ρύσει αἵματος), podobnie u Mk i Mt: αἱμορροοῦσα (z krwotokiem);
– 8:44 „natychmiast ustał jej wyciek” = Mk 5:29 „I zaraz wyschło źródło (wycieku) jej krwi”.
Terminy stricte Łukaszowe:
– 4:23 cytowane przysłowie „Lekarzu, ulecz siebie samego”. Jak pamiętamy cytowanie powiedzeń jest typowe dla autora Dz oraz listów, szczególnie w odniesieniu do klasyków greckich;
– 8:6 „nie miało wilgoci / nawilżenia” (ἰκμάδα, hapax); ἰκμάς to termin medyczny oznaczający nie tylko wilgoć w roślinach, ale też płyny ustrojowe u zwierząt i ludzi; termin ten pojawia się też w kulcie Bachusa w znaczeniu „wino”, kolejne powiązanie z Bachantkami;
– 10:34 καταδέω („zabandażował” – hapax) τραύματα („rany” – hapax) ἐπιχέω („polewając” – hapax, „olejem i winem”) w opowieści o Samarytaninie, gdzie mamy opis opatrywania ran;
– 13:11 kobieta „wygięta” (συγκύπτουσα, hapax), niemogąca się „wyprostować w pełni” (μὴ δυναμένη ἀνακύψαι εἰς τὸ παντελές), zwroty występujące w literaturze medycznej;
– 14:2 człowiek „wodą opuchnięty”, z obrzękiem (ὑδρωπικὸς, kolejny hapax), podobnie jak wyżej;
– 17:20 „w sposób widoczny” (μετὰ παρατηρήσεως = z uważnej obserwacji) podobnie jak przy Łk 6:7;
– 17:33 „utrzymać przy życiu” – ζῳογονήσει, podobnie w Dz 7:19, 1 Tym 6:13
– 21:25-26 „w lęku” (ἐν ἀπορίᾳ, hapax) „mdlejący” (ἀποψυχόντων, hapax);
– 21:34 serca (umysły) „ociężałe” (βαρηθῶσιν, hapax) „od odurzenia” (ἐν κραιπάλῃ, hapax)
– 22:44 „w agonii” (ἀγωνίᾳ, hapax), „pot” (ἱδρὼς, hapax), „gęste krople” (θρόμβοι, hapax) „krwi” (αἵματος); perykopa o krwawym pocie bywa usuwana w część mss, jednak styl wypowiedzi jest tożsamy z językiem L, por. ὤφθη δε αὐτῷ („Dał się zobaczyć zaś mu…”)
Jak widać większość powyższych terminów to hapaksy – słowa występujące tylko jeden raz (i to nie u Łukasza, ale w całym NT).
TERMINY MEDYCZNE W DZIEJACH
W Dziejach również znajdziemy szereg wypowiedzi i wyrażeń z zakresu „około medycznego” i ponownie są to w większości hapaksy:
– 1:18 opis śmierci Judasza: „i wywróciwszy się” (καὶ πρηνὴς – hapax, γενόμενος), „roztrzaskał się w pół” (ἐλάκησεν – hapax, μέσος) „i wszystkie jego wnętrzności wylały się na zewnątrz” (καὶ ἐξεχύθη πάντα τὰ σπλάγχνα αὐτοῦ);
– 7:51 Σκληροτράχηλοι – „o sztywnych karkach” (hapax);
– 12:23 σκωληκόβρωτος – „pożarty-przez-robaki” (hapax);
– 12:23 ἐκψύχω – „umrzeć”, dosł. „oddać duszę, dech”; tris legomena L (Dz 5:5, 5:10, 12:23); podobnie 17:25 πνοή – „oddech, życie”, też: „wiatr”; dis legomena L (Dz 2:2, 17:25);
– 19:12 ἀπὸ τοῦ χρωτὸς αὐτοῦ σουδάρια ἢ σιμικίνθια – „chusty i fartuchy” (hapax), „które dotknęły jego skóry” (ἀπὸ τοῦ χρωτὸς, hapax) „zanoszono chorym”;
– 26:24 μανία – „szaleństwo” (hapax)
– 27:21 ἀσιτία – „brak apetytu, głodowanie” (hapax)
– 28:6 πίμπρημι – „spuchnąć od oparzeń” (hapax)
– 28:8 „złożony chorobą” (συνεχόμενον κατακεῖσθαι) „z gorączkami i dezynterią” (πυρετοῖς καὶ δυσεντερίῳ), tu: gorączka w liczbie mnogiej i dezynteria (kolejny hapax) por. uzdrowienie teściowej Piotra.
TERMINY MEDYCZNE W LISTACH
W listach Pawła znajdziemy szereg terminów z zakresu położnictwa:
– 1 Kor 15:8 ἔκτρωμα – „płód poroniony” (hapax), lub: urodzony martwy lub na skutek aborcji;
– Gal 4:19 τέκνα (dzieci) w „bólach was rodzę” (ὠδίνω), póki Chrystus nie zostanie w was „uformowany” (μορφόω – hapax)
– 1 Tes 2:7 bądźcie wobec siebie niczym „opiekunka / pielęgniarka / karmiąca” (τροφός – hapax) „opiekująca się” (θάλπω – dis legomena) „swoimi dziećmi” (τέκνα);
– 1 Tym 2:15 τεκνογονία – „rodzenie dzieci” (hapax), podobnie w 1 Tym 5:14 τεκνογονέω – „rodzić dzieci” (hapax);
Znajdziemy też porady, powiedzmy, dietetyczne:
– 1 Tym 5:23 „przestań pić tylko wodę, ale dodaj odrobiny wina, dla [dobra] twojego żołądka (στόμαχος – hapax) i nawracających słabości”;
i dalej:
– 1 Tym 6:4 νοσέω – „być niezdrowym” (hapax);
– Tyt 2:3 κατάστημα – „zachowanie, kondycja fizyczna” (hapax);
oraz u Piotra:
1 P 1:24 μώλωψ – „rana, ślady po obrażeniach” (hapax);
Pierwszy list Piotra powiela również Łukaszowo-Pawłowy motyw pijaństwa i rozpusty:
– Łk 21:34 κραιπάλῃ καὶ μέθῃ – odurzenie i pijaństwo
– Rz 13:13 κώμοις καὶ μέθαις – orgie i pijaństwo
– Gal 5:21 μέθαι, κῶμοι – pijaństwo, orgie
– 1 P 4:3 οἰνοφλυγίαις, κώμοις, πότοις – opilstwo (hapax), orgie i popijawy (kolejny hapax), w efekcie których czego czeka nas w kolejnym liście:
2 P 2:22 ἐξέραμα – „wymiotowanie” (hapax).
Skąd tutaj listy Piotra? Może dlatego, że ich autor sam wspomina, że „zostały napisane z pomocą Sylwana”, a więc współpracownika Pawła, stąd też ich podobieństwo, szczególnie do listów uznawanych za nieautentyczne. 1P powiela szereg motywów znanych z Kolosan i Efezjan. Wniosek: wszystkie te utwory mogły powstać w „redakcji Łukasza”, z jego ręki lub ręki „Sylwana”, pod koniec I w n.e. a więc daleko po czasach domniemanego żywota Pawła z Tarsu i Piotra…
Tak więc czy tak duże nagromadzenie terminów medycznych czy też około medycznych świadczy o Łukaszowym autorstwie przynajmniej części materiału pastoralnego? Jestem co do tego coraz bardziej przekonany. Terminy te (ale nie tylko, dowodów leksykalnych jest znacznie więcej) świadczą również o Łukaszowym autorstwie perykop związanych z uzdrowieniem człowieka z uschłą ręką, bezwładnego, córki Jaira i teściowej Piotra (oraz sługi centuriona). Możliwe też że cuda te stanowiły jakiś wcześniejszy zbiór „ewangelii znaków”, rozbudowany następnie o logia Pańskie.
Czy „Łukasz” (a może Sylwan?) był więc lekarzem? Czy była to tylko postać literacka? W pismach „Łukasza” znajdziemy też dość dużo terminów wojskowych oraz (już mniej) prawniczych. Mógł to więc być, podobnie jak Pedaniusz, medyk wojskowy. Jeżeli uznamy listy Pawła za Pawłowe to oznaczałoby to, że terminologia medyczna nie miała związku z pełnionym zawodem i wynikała wyłącznie z wykształcenia. Nie trzeba być lekarzem by pisać o opuchliźnie wodnej czy dezynterii. Wystarczy być wykształconym urzędnikiem przyjmującym różnorakie raporty. Pewną wskazówką są natomiast dwa powiedzenia lekarskie, które ukierunkowywać nas mogą w stronę profesji autora. A jeśli tak, to Łukasz mógł być autorem lub współautorem części listów, w tym również 1 listu „Piotra”.
