Krótki logion Mateusza 28:19,20 w hebrajskiej Ewangelii Mateusza z dzieła Szem-Toba

Ilustracja: Hebrajska Ewangelia według Mateusza z XVIII wieku, Sothesby.

ostatnia aktualizacja:

11-04-2023

WERSJA PDF ARTYKUŁU (8-11-2021)

Hebrajski tekst Mateusza 28:19-20^SzTb według manuskryptu przechowywanego w bibliotece Uniwersytetu w Lejdzie (Holandia) brzmi następująco:

19 Idźcie
20 i uczcie ich przestrzegać wszystkie słowa, które wam nakazałem, po czas niezmierzony.

Dla porównania, trzy inne średniowieczne hebrajskie wersje Mt zawierają w tym wersecie wzmiankę o chrzcie „w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” (BT):

Jak widzimy, wariant w Mt^SzTb zawiera najkrótszą ze znanych wersji tekstu Mt 28:19,20, co czyni go „wyjątkowym”. [1]

WERSET 19. Nie zawiera polecenia wymarszu do wszystkich narodów z nauką Jezusa i nie ma w nim nakazu udzielania chrztu w czyimkolwiek imieniu. Wydaje się, że zawierał on jakąś dalszą treść, bo bez niej niejasna jest grupa kryjąca się za zaimkiem אותם („ich”) w w. 20 („uczcie ich przestrzegać wszystkie słowa, które wam nakazałem”). Najbliższy kontekst nie zawiera żadnej gramatycznej wskazówki, która byłaby pomocna w ustaleniu, czy zlecona przez Jezusa misja nauczania miała obejmować tylko Żydów czy też ludzi ze wszystkich narodów. Jeśli tak było, trudno dokładnie powiedzieć dlaczego pominął ją Szem-Tob lub któryś z żydowskich kopistów tej Ewangelii przed nim.

WERSET 20. Nie występują w nim słowa „oto ja jestem z wami przez wszystkie dni”. Według gr. Mt Jezus nakazał ewangelizować narody „aż do zakończenia doczesnej epoki (wieku)”, natomiast według Mt^SzTb kampania nauczania ma trwać „po czas niezmierzony”. Chociaż gr. Mt zawiera tu 3 słowa héos tes synteleías tou aionos, a w Mt^SzTb występują 2 ‘ad ‘olám, mogą one przekazywać ten sam lub podobny sens, przy czym wersja grecka wyraża jasno i precyzyjnie myśl o ustaniu pewnego dnia ogólnoświatowego dzieła ewangelizacji.

Mt 28:10-20 w dziele ’Eben Bōḥan rabina Szem-Toba (Ms Heb. 28)

Istnieją podstawy by sądzić, że nietypowy wariant tekstu Mt 28:19^SzTb mógł powstać przed soborem nicejskim z 325 roku! Otóż w okresie przed- i okołonicejskim można się spotkać z takimi cytatami Mt 28:19, które nie brzmią dokładnie tak samo jak we współczesnych przekładach Biblii, a nawet nie zawierają słów „chrzcząc ich w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” (BT), natomiast od przełomu IV/V wieku brzmienie tekstu Mt 28:19 ma w zasadzie ustabilizowaną treść w manuskryptach, dlatego trudno wyobrazić sobie powstanie wariantu „Idźcie i uczcie ich przestrzegać wszystkie słowa, itd.” w Mt^SzTb od V wieku wzwyż.

prof. Frederick C. Conybeare

W 1901 roku Frederick C. Conybeare, brytyjski krytyk tekstu i prof. teologii na Oxford University, postulował, że obecny w kilku dziełach Euzebiusza z Cezarei cytat Mt 28:19, który zamiast potrójnego imienia zawiera wyrażenie „w imię moje”, pochodził z kodeksów przechowywanych w bibliotece w Cezarei. Pogląd ten podzielał później np. prof. David Flusser z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. [2] Co ciekawe, Hieronim ok. 400 roku napisał o hebrajskiej Ewangelii Mateusza:

Tekst hebrajski DO DZIŚ SIĘ PRZECHOWUJE W BIBLIOTECE W CEZAREI, którą męczennik Pamfilos z wielką starannością utworzył. [3]

Jeśli Hieronim mówił prawdę, to

Tekst Euzebiusza z Cezarei mógłby być greckim tłumaczeniem tej alternatywnej, hebrajskiej wersji pierwszej Ewangelii”.[4]

Wprawdzie istnieje wśród uczonych spór o status frazy „w imię moje” w cytatach Mt 28:19 u Euzebiusza. Jedni sądzą, że to twór sztuczny, a drudzy — że to wariant, który rzeczywiście występował w manuskryptach. Wydaje się jednak, że wykluczanie jego pochodzenia z mss nie ma solidnych podstaw [5].

Jak już wspomniano, brak słów „chrzcząc ich w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” (BT) w Mt^SzTb może wskazywać, że ten wariant pochodzi z okresu między I a IV w. Jeśli akceptujemy takie datowanie, to należy dopuścić wniosek, że wyrażenie „w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” może być nieoryginalne. Taką możliwość wspierają paralelne teksty: „ze względu na jego imię” (Łk 24:47), „za sprawą jego imienia” (Jn 20:31) i „będziecie moimi świadkami” (Dz 1:8), gdzie mamy odwołania tylko do imienia Jezusa (w niekanonicznym fragmencie Mk 16:15-17 nie ma odwołania do potrójnego imienia). Również fakt, że wszystkie przypadki chrztu utrwalone w Dziejach Apostolskich wiążą osoby chrzczone tylko z ‘imieniem Pana Jezusa’, nigdy zaś z ‘imieniem Ojca i Syna i Ducha Świętego’ rzuca cień podejrzenia na ich autentyczność, bo trudno mówić wtedy o zgodności między zleceniem a wykonaniem.

Przeciwko autentyczności słów „w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (BT)” przemawia też fakt, że w kilku dziełach historyka Euzebiusza napisanych przed 325 r. kilkanaście razy pojawia się cytat Mt 28:19 ze słowami „w imię moje”, które mogą mieć charakter oryginalny lub bliższy oryginałowi.

Pierwotnie tekst Mt 28:19 mógł też brzmieć mniej więcej tak, jak to jest w dziełach Euzebiusza sprzed soboru w Nicei: „Idźcie i pozyskujcie uczniów ze wszystkich narodów, aby uwierzyli w imię moje”, gdyż idea wiary w kontekście ‘imienia’ Jezusa przewija się w pewnych wersetach biblijnych (Jn 20:31; Dz 10:42,43; Rz 1:5; 1Jn 3:23; 5:13) mogących stanowić echo intertekstualne Mt 28:19. Taki wariant („aby uwierzyli we mnie”) spotykamy w Homilii „O wierze” 1:8 u perskiego biskupa Afrahata z pierwszej połowy IV wieku [6].

Idźcie i nauczajcie wszystkie narody, aby uwierzyły we mnie (tłum. Andrzej Uciecha) [7]

Ruszajcie w drogę, pozyskujcie uczniów ze wszystkich narodów, a oni uwierzą we Mnie (tłum. John Gwynn) [8]

Ruszajcie w drogę, pozyskujcie uczniów ze wszystkich ludzi, a oni uwierzą we mnie [9] (tłum. Francis C. Burkitt) [10]

Niewykluczone zatem, że wszystkie dostępne gr. rękopisy Mt od IV wieku wzwyż zawierają w Mt 28:19 tekst skażony!

Warto dodać, że żaden apokryf z okresu I/II-V w. opisujący Jezusowe Zlecenie Wielkiej Misji nie zawiera słów „w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”, co może wskazywać, że ich autorzy nie spotkali się z nimi w kanonicznych Ewangeliach. Z drugiej strony, w 2 apokryfach figuruje wyrażenie „w imię moje” (List Piotra do Filipa, Dyskurs o Marii Bogurodzicy), a wiele innych zawiera inwokacje do Jezusa. Słowa „w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” pojawiają się w 2 apokryfach z okresu 200-250 r., ale nie są wkładane w usta Jezusa wypowiadającego Zlecenie Wielkiej Misji (z jednym możliwym wyjątkiem)! (Dzieje Piotra i Dzieje Apostoła Judy Tomasza).

Jeśli chodzi o stanowisko prof. George’a Howarda, uważa on, że krótki wariant w Mt^SzTb musiał pojawić się dużo wcześniej niż w średniowieczu. Prof. Howard nie opowiada się jednoznacznie za lub przeciw oryginalnością krótszego zakończenia Mt, aczkolwiek dopuszcza możliwość, że ma ono charakter oryginalny. [11] Tym samym zostawia miejsce dla dalszych badań w tej materii.

Jest mało znanym faktem, że istnieje co najmniej 105 przekładów NT nie zawierających tradycyjnego zakończenia Mt. Są to:

1. 2023 (marzec): Brit Chadasháh, Aliança Renovada: Conhecido como Novo Testamento de origem Hebraico e Aramaico (portugalski), Jessé Corrêa de Oliveira
2. 2023 (styczeń): A Felkent Jahósuának, Dávid fiának, Ábrahám fiának Születés Könyve (története) (=Księga narodzin Pomazańca Jahoszuy, syna Dawida, syna Abrahama (historia)) (pdf) (węgierski), Isten Egyházának Gyülekezetei [Węgierski Kościół Boży]
3. 2023 (styczeń): Inspiradas Escrituras (portugalski), Fabyano C. Bereano
4. 2022 (lipiec): Bíblia Parafraseada Essência (Mt; Jn 1-18; Dz 1, Gal; Ef; Flp 1, w przygotowaniu) (html) (wersja z 8-07-2022) (portugalski), Ceroni Cunha
5. 2022 (marzec): Yahweh‘s Word: An English Translation of the Holy Scriptures (wyd. 3 zrew.), wyd. Allen W. Boelter
6. 2021 (kwiecień): Nowy Testament: przekład dosłowny (online), Krzysztof Król
7. 2021 (styczeń): A Sagrada Escrituras de Yauh (portugalski), Eric Sidney Guerra Araújo
8. 2021: Escrituras Sagradas, com os Nomes Sagrados Yauh e Yausha (portugalski), anonimowi wydawcy
9. 2020 (październik): A Escritura Sagrada Corrigida. Kitvai HaKodêsh (portugalski), Yahusef Shalom Ben Emet
10. 2020 (wrzesień) w przygotowaniu: Nueva Toráh de Israel (Nuevo Testamento) (hiszpański), Hans Frederiksen Ayala
11. 2020 (kwiecień): El Libro de Yeshua / Jesús (hiszpański), anonimowy tłumacz
12. 2020: The Gospel of Yah’shua and the Acts of the Apostles, Stephen R. Marlowe
13. 2019 (listopad): Bíblia Ministério Menorah (hiszpański), Jesús B. Prendes – Ana Lucía Piedra
14. 2019 (marzec): Escrituras Sagradas Hebraicas Traduzidas em Português (wyd. 27) (portugalski), Rodolfo (o Atalaia)
15. 2019 (styczeń): O Evangelho dos Hebreus. Reconstrução a partir da crítica histórica (portugalski), Ronald S. Marçal
16. 2018: Yahweh Asɛm Kronkron (asanti twi), P. O. Agyeman
17. 2018: Biblia Torá Viviente (hiszpański), ?
18. 2018: The American Poetic Translation: Exaltation and †he Execution, Lucas Brandon
19. 2018: Bíblia Israelita (portugalski), Eliyahu Pinho
20. 2018^?: Dabar YHWH – The Word of Yahuah, wyd. Samual Thompson
21. 2017 (czerwiec): The Alpha & Omega Bible, Tim Carpenter
22. 2017 (styczeń): Estudo da Torah: Matitiyáhu (Mateus) (portugalski), Jean Carlos Silva
23. 2017^?: Brit Hadashah. Aliança Renovada Ketuvim Netzarim (portugalski), Ivonil Ferreira de Carvalho – Diná Soares
24. 2016 (wrzesień): Besorat Gueulah Ha MattiYah, Yhemaelh Zeev
25. 2016 (wrzesień): Brit Hadashah. Il Patto Rinnovato (Nuevo Testamento) di nostro Salvatore Yahshua HaMashiah: Reviduta e Hebraica con i Nome Ebraici (pdf, włoski), ?
26. 2016 (sierpień): The Gospel of the Nazarenes; or the Hebrew Gospel of Matthew, Ronald L. Hall
27. 2016 (lipiec): Bíblia Livre (portugalski), Diego Santos – Mario Sérgio – Marco Teles
28. 2016 (kwiecień): Kitvei Ha’Kodesh – Los Escritos de la Santidad. Traducción Israelita Restaurada de YHVH (TIRY), tom 40: Mateo, Yosef Elidad Ben ben Avraham
29. 2015 (październik): Word of YHVH Bible, Mary E. Lewis
30. 2015 (sierpień): Synopsa: świecki przekład Ewangelii, Krzysztof Sykta
31. 2015 (lipiec): The Sacred Scriptures, Johannes Biermanski
32. 2015 (kwiecień): The Holy Bible: Urim-Thummim Version, Dallas E. James
33. 2015 (luty): Evangelho de Jesus Cristo (portugalski), José Nunes
34. 2015: As Escrituras Sagradas segundo o Nome (portugalski), Congregação Yaoshorul’ita o Caminho
35. 2014 (październik): Shem Qadosh Version of Scripture, Jonathan A. Brown
36. 2014 (wrzesień): KeTe”R. Kitvê ha’Talmidím Rishoním – “Escritos de los Primeros Discípulos” (wyd. 2) (hiszpański), Yosef Jaím
37. 2014 (czerwiec): Os Quatro Evangelhos – Tradução díreta do aramaíco (portugalski), Renan Ziglioli de Souza
38. 2014 (styczeń): Novo Testamento da Biblia Sagrada Original Reiterada (wyd. 1) (portugalski), Timothy A. Barber
39. 2014: Noul Testament inainte de corectiile gnostico-catolice: Vestea Bună (Evanghelia) După Matei (rumuński), rewizor: Ionică Takacs
40. 2014^?: Biblia słowiańska, ? (w programie e-sword)
41. 2013 (lipiec): Study Scriptures, Wayne Smith
42. 2013 (kwiecień): Biblia Mesjańska, Henryk Kubik
43. 2013: Scripturile Calea Creştină (wyd. 1) (rumuński), ?
44. 2013: Scriptura (rumuński), Ediţia Numele Sfinte
45. 2013: Sveto Pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta: Novi revidirani prevod (serbski /Czarnogóra/), wyd. Zdravko Vučinić (Institut za religijska istraživanja)
46. 2013: The Scriptures of Yahweh, John Sherman?
47. 2013: The Chronological Gospels: The Life and Seventy Week Ministry of the Messiah, Michael J. Rood
48. 2013: The New Messianic Version of the Bible: B’rit Chadashah (wyd. 1), Tov Rose
49. 2013: The Revised English Version New Testament, John W. Schoenheit
50. 2013: Escritura Hebraica – Tanackh e B’rit Há’Dashah, Y. Ben Avraham – K. J. P. Gavazza (wyd.)
51. 2012 (styczeń): Sefer Davar Edición Mitzvot (hiszpański), R. Mojica
52. 2012: As Imaculadas Escrituras: Toráh, Nev’im, Ketuvim e B’rit Chadasháh (portugalski), Josmar Dias Tomaz da Silveira
53. 2012: “TNSHK”: Toráht: Ensinamento, Doutrina – Nevyyn: Profetas – Shelyhym: Apóstolos ou Enviados, Ketovym: Escritos (wyd. 2, portugalski), Dijalma M. Pinto
54. 2012: Pacto Mesiánico: Edición Latina – Año 2013 (wyd. 2, hiszpański), Mijael Kibutz
55. 2012: The Testimony of Yeshua: Gabriel Version, Lonnie W. Martin
56. 2012: “TNSHK”: Toráht: Ensinamento, Doutrina – Nevyyn: Profetas – Shelyhym: Apóstolos ou Enviados, Ketovym: Escritos (wyd. 2, portugalski), Dijalma M. Pinto
57. 2011: Revised King James Version: Matthew (pdf), Mark Kennicott
58. 2011: O Pergaminho de Yehoshu’ o Messias as Boas Novas (portugalski), Simplício da Silva
59. 2011: The Original Gospel of Matthew: The Final Reconstruction of the Earliest Matthew, Standford Rives
60. 2011: The Gospel of the Kingdom for Students: A Harmony of the Four Gospels, Robert Roberg
61. 2011: Escrituras Sagradas (com nomes corretos) (portugalski), ?
62. 2011: Versión Israelita Nazarena (wyd. 1), główny wyd. José Antonio Álvarez Rivera
63. 2011: Las Sagradas Escrituras: Versión Reina Valera Restaurada, rewizor ?
64. 2010 (październik): Peshitta – Brit Hadasha, Valdemy Domingos
65. 2010 (sierpień): Sefer Bessorat HaIvrim (Livro das Boas Novas dos Hebreus) (portugalski, Salvador), Qahal Adon Yashua
66. 2010 (maj): Reina Valera Apostólica Biblia, Gary Reckart^?
67. 2009: Свето Писмо или Библија Старог и Новог завета, Institut za hebrejski jezik, Belgrad (serbski)
68. 2009: Sefer Matitiyahu. O Livro de Mateus, Sha’ul Bentsion
69. 2009: Hebraic Transliteration Scripture, Janet E. Shen
70. 2009: Abrahamic-Faith Nazarene Hebraic Study Scriptures (wyd. 1), Simon Altaf
71. 2009: Свето Писмо или Библија Старог и Новог завета, Institut za hebrejski jezik (serbski)
72. 2009: Las Sagradas Escrituras NVP, Nueva Version Purificada, ?
73. 2008: Bíblia Sagrada contendo a Primeira e a Secunda Aliança (przekład Peszitty), Robespierre C. de Cunha
74. 2008: A Non-Ecclesiastical New Testament, Frank Daniels
75. 2008: Kata Mattyah: According to Matthew From The Hebraic New Testament of Yahshua the Messiah, Jackson H. Snyder
76. 2008: Ketuvim – The Writings, Ron Gregory
77. 2007 (lipiec): Las Sagradas Escrituras del Nuevo Pacto, Tito Martínez
78. 2007: Noul Testament Traducerea fidelă (wyd. 1) (rumuński), Viorel Raţiu
79. 2006 (listopad): The Pre-Nicene New Testament: Fifty-four Formative Texts (wyd. 1), Robert M. Price
80. 2006: The Idiomatic Translation of the New Testament, William G. MacDonald
81. 2006: The Holy Bible or The Holy Old and New Covenants: The Victory Version, Clifford R. Besson
82. 2006: Besorah Matityah, The Good News according to Matthew (As translated from the Hebrew), ?
83. 2005 (marzec): The Compact Fully Translated Bible (t. 2), William R. Harwood
84. 2005: The New Simplified Bible, James R. Madsen
85. 2005: The Gospel according to Matthew: Authentic Text Restored and Translated from Hebrew to English, João Paulo Fernandes Pontes
86. 2004: Новый Завет в буквальном переводе (wersja elektroniczna) (rosyjski), Andrej Odincow (Андрей Одинцов) ^Mt-Dz – Aleksandr Belinskij (Александр Белинский) ^Rz-Obj
87. 2004: El Código Real. El Nuevo Testamento Versión, Daniel Ben Avraham Hayyim
88. 2004: Restoration Scriptures True Name Edition^® Study Bible (wyd. 1), Moshe Y. Koniuchowsky
89. 2003: La Traducción Kadosh Israelita Mesiánica, Diego Ascunce
90. 2003: The Power New Testament Revealing Jewish Roots (wyd. 3), William J. Morford
91. 2001: AEB, główny wyd. Jim Wheeler
92. 2001: The Holy Apostolic New Testament: Version 2000, wyd. Jorge Cardenas
93. 2000: The Truth Bible, Marvin M. Arnold – Clinton Willis – William Conner
94. 2000: The Netzarim Reconstruction of Hebrew Matiytyahu in English, Yirmeyahu Ben-David
95. 1999: The Feast of Pentecost Holy Bible, wyd. Elijah M. Brady
96. 1998: Jesus the Word, Laurence Whelan
97. 1956: Das Evangelium des Matthäus: Nachgelassene Ausarbeitungen und Entwürfe zur Übersetzung und Erklärung (niemiecki), Ernst Lohmeyer (widnieje też tradycyjne brzmienie, ale jako alternatywne)
98. 1948: The King Nobody Wanted, Norman F. Langford
99. 1935: The Sources of the Second Gospel, Arthur T. Cadoux
100. 1918: Das Leben Jesu (t. 2) (niemiecki), Johannes Lepsius
101. 1917: przekład w książce The Old Resurrection Documents (s. 4, 5), Albert J. Edmunds
102. 1916: The Gospel of Jesus Critically Reconstructed from the Earliest Sources, Clayton R. Bowen
103. 1908: przekład w książce Die Auferstehung Christi und die radikale Theologie. Die Feststellung und Deutung der geschichtlichen Tatsachen der Auferstehung des Herrn durch die fortgeschrittene moderne Theologie (Arnold Meyer und H. Holtzmann) in kritischer Beleuchtung (przekład Mt 28:8-20, s. 71) (niemiecki), Theodor Korff
104. 1901: The Testament of Jesus, Edward Vaughan Kenealy
105. 1863: Die Symphonie der Evangelien eine Zusammenstellung der ächten Bestandtheile der 4 evangelischen Urkunden, in einer neun Uebersetzung und mit wissenschaftlichen Erläuterungen (niemiecki), Gustav A. Freytag

Francuski tłumacz Alfred F. Loisy fragment „chrzcząc ich . . . Ducha świętego” ujął w klamry sugerujące interpolację (Les évangiles synoptiques, t. 2, 1908).

Polski tłumacz Wojciech Sady fragment „zanurzając je . . . świętego ducha” ujął w {  } sugerujące interpolację (Synopsa polska Ewangelii Mateusza, Marka i Łukasza, z dodaniem paralelnych fragmentów Ewangelii Jana, pdf, 2016).

PRZYPISY:

[1] James D. Tabor, „Christian Origins and New Testament: A Hebrew Gospel of Matthew”, 1999, s. 2 z 4, https://clas-pages.uncc.edu/james-tabor/christian-origins-and-the-new-testament/the-hebrew-gospel-of-matthew/ ^6-06-2017.

[2] David Flusser, Judaism and Origin of Christianity, t. 2, The Magness Press, Jerusalem 2001, s. 175, https://1lib.pl/book/16752461/44f963 (epub).

[3] Hieronim, O znakomitych mężach, tłum. W. Szołdrski, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1970, s. 30, duże litery dodane, https://drive.google.com/file/d/103Sxlg7cnzX8iC-3fFpIKyoAWo6xsA7v/view ^24-02-2018.

[4] Piotr Goniszewski, „Egzegeza Mt 28,16-20 z hebrajskiej wersji Ewangelii wg św. Mateusza (ShemTob)”, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie, Nr 22/2015, s. 16 [11-19], http://www.skkkoszalin.pl/skk_22_2015/01_goniszewski_piotr.pdf ^12-09-2016.

[5] Grzegorz Kaszyński, Ewangelia według Mateusza z dzieła Szem-Toba אֶבֶן בּחַן ’Eben Bōḥan (Kamień Wypróbowany) — wydanie z tekstem hebrajskim, przypisami, Dodatkiem Analitycznym oraz uwypukleniem różnic wobec kanonicznego tekstu, Dodatek 12: Mateusza 28:19,20, podtytuł: „Analiza cytatów Mt 28:19 w dziełach Euzebiusza”, s. 731-743 (w przygotowaniu). Na tych stronach omówione są takie kwestie jak: „hipoteza parafrazy”, „hipoteza skrócenia tekstu”, „hipoteza luźnego cytatu”, „hipoteza adaptacji”, „hipoteza wymyślenia wariantu”, „hipoteza cytowania z pamięci”, „hipoteza oryginalności”.

[6] Tekst syryjski: William Wright, The Homilies of Aphraates, The Persian Sage. Edited From Syriac Manuscripts of the Fifth and Sixth Centuries in the British Museum, With an English Translation, t. 1, Williams and Norgate, London 1869, s. 12, http://books.google.pl/books?id=niw YAAAAYAAJ ^20-02-2017.

[7] Ks. Andrzej Uciecha, „Afrahat O wierze (Demonstratio Prima. De Fide. Patrologia Syriaca i, 5-45)”, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne, 2004, t. 37, z. 2, s. 164 [158-170], http://www.wtl.us.edu.pl/e107_plugins/wtl_ssht/index.php?numer=37,2&str=158-170 ^9-10-2016.

[8] Angielski przekład Gwynna: „Go forth, make disciples of all nations and they will believe on Me” (Philip Schaff – Henry Wace, A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, Vol. XIII, Part II: Gregory the Great Ephraim Syrus, Apahrat, New York: The Christian Literature Company – Oxford and London: Parker & Company, 1898, s. 347, https://archive.org/details/selectlibraryofn13scha ^14-10-2016.

[9] Zwrot „we mnie”, zdaniem F. C. Conybeare’a, „zdaje się być glosą Euzebiańskiego zwrotu ‘w imię moje’” („Three Early Doctrinal Modifications of the Text of the Gospels (II. Matthew, ch. xxviii. verse 19.)”, The Hibbert Journal. A Quarterly Review of Religion, Theology, and Philosophy, Oxford, Vol. 1, Nr 1, October 1902–July 1903, s. 107, 108, http://archive.org/details/hibbertjournal 01londuoft ^28-09-2016). Analiza Mt 28:19 jest na s. 102-108.

[10] Angielski przekład Burkitta: „Go forth and make disciples of all peoples, and they shall believe in me” (F. C. Burkitt, Evangelion da-Mepharreshe. The Curetonian Version of the Four Gospels, with the readings of the Sinai Palimpsest and the early Syriac Patristic Evidence, t. 1, The University Press, Cambridge 1904, s. 172, 173, https://archive.org/details/cu31924092359680 ^5-06-2017).

[11] George Howard, Hebrew Gospel of Matthew, Mercer University Press, Macon (st. Georgia, USA) 1995, s. 192-194, https://onedrive.live.com/redir?resid=8966EC987E9F4C92!22886&authkey=!AHJJocxRvB1-Drc&ithint=file%2cpdf ^1-03-2017; Tenże, „A Note on the Short Ending of Matthew”, The Harvard Theological Review, Vol. 81, Nr 1/1988, s. 117-120, https://booksc.org/book/47383226/a68ea2 ^1-09-2020.