Pobierz artykuł w wersji PDF z 1-01-2024

 

OSTATNIA AKTUALIZACJA:  13-01-2024

NOWOŚCI DO POBRANIA W PDF

Tabela „Naukowe kwalifikacje tłumaczy bezkrzyżowych przekładów Nowego Testamentu (22-12-2023) [7 stron]

wersja z 1-01-2024

„Wzmianki z II i III wieku na temat stauros” (1-01-2023) [21 stron]

wersja z 1-12-2023

„Archeologia a semantyka słowa σταυρός” (1-07-2022) [18 stron]

(artykuł ten będzie stale poprawiany i udoskonalany)

wersja z 1-01-2024

„Czy graffiti z Aleksamenosem stanowi dowód ukrzyżowania Jezusa?” (26-11-2023) [10 stron]

wersja z 1-01-2024

WPROWADZENIE:

Poniższe opracowanie pierwotnie ukazało się 7 maja 2017 roku (ponad 6,5 roku temu). Po zapoznaniu się z krytyką (którą wyraziło zaledwie kilku internautów) postanowiłem je zmodyfikować tak, aby bardziej nawiązywało do tych danych, na które powołują się zwolennicy tradycyjnego stanowiska w sprawie krzyża i pokazywało słabość i deficytowość ich argumentów. 

Co na przykład zmieniło się w moim opracowaniu?

W kwietniu 2023 roku dodałem nowy, bardzo ważny śródtytuł „ASPEKT LINGWISTYCZNY” (s. 2-5), który zawiera lingwistyczne dowody, że w I wieku n.e. (w okresie powstawania Nowego Testamentu) słowa stauros, anastauroō i crux nie miały technicznego, precyzyjnego znaczenia „krzyż”! 

— Dodałem WIELE NOWYCH WYPOWIEDZI, NOWE TREŚCI, a pewne informacje zostały poprawione w szczegółach.

— Do niektórych pozycji dodałem linki, a część linków zmieniłem (uaktualniłem).

UWAGA TECHNICZNA:

kolor czerwony = informacja dodana po 24-02-2021

W artykule omawiam:

A) ASPEKT LINGWISTYCZNY

B) ASPEKT HISTORYCZNY

C) ASPEKT ARCHEOLOGICZNY

D) ASPEKT ETYMOLOGICZNY

E) ASPEKT TRANSLACYJNY

 

******************************

W wielu Bibliach ilustrowanych, literaturze religijnej, filmach, malarstwie i architekturze ukazuje się Jezusa niosącego krzyż (dwie skrzyżowane belki) na Golgotę. Tymczasem kierując się logiką i zdrowym rozsądkiem, a nie jakąkolwiek antychrześcijańską ideologią, jest wysoce wątpliwe, czy Jezus/Szymon mógłby przenieść[a] dwie belki ważące przypuszczalnie ok. 100 kg z pretorium do oddalonej ok. 500 m Golgoty[1]. Aby ominąć ten problem i bronić koncepcji krzyża niektórzy tłumacze Biblii[2] i wielu komentatorów biblijnych[3] obstaje przy przekonaniu, że Jezus niósł jedynie patibulum ― belkę poprzeczną, którą na miejscu egzekucji dokooptowano do wkopanego tam w ziemię pionowego słupa/pala.[4] Inni zaś uważają to za przykład synekdochy, ale, jak zauważa tłumacz Wolfgang Einert, w Ewangelii według Jana słowo σταυρός (stauros) zostało użyte zarówno w odniesieniu do niesionego narzędzia egzekucyjnego (Jn 19:17), jak i tego, na którym wisiał Jezus[4a] (Jn 19:25). Jeśli więc ktoś uważa, że Jezus niósł jedną belkę, to już z samej tylko tej okoliczności wypływa logiczny wniosek, że w NT greckie słowo σταυρός przynajmniej w Mt 27:32, tekstach paralelnych oraz Mt 10:38; 16:24; Mk 8:34; Łk 9:23; 14:27 odnosi się do jednej belki, nie zaś wyłącznie do krzyża.

 

ASPEKT LINGWISTYCZNY

Semantykę NT-owego słowa σταυρός wnikliwie badał szwedzki konserwatywny pastor Gunnar Samuelsson traktujący Biblię z dużym szacunkiem. W swej pracy doktorskiej pt. „Krzyżowanie w starożytności ― studium tła nowotestamentowej terminologii dotyczącej ukrzyżowania” (Uniwersytet Goteborski, maj 2010, stron: 413), która ma charakter czysto filologiczny, nie teologiczny, doszedł do następujących wniosków:

Σταυρός to pewien drewniany słup. (…) Kiedy używa się tego słowa w kontekście powieszenia ciała ludzkiego, wydaje się to być tylko zwykły drewniany słup służący do bliżej nieokreślonego sposobu zawieszenia. (…) Nowy Testament nie odbiega od dwuznaczności terminologicznej. Uderzającą cechą opisów śmierci Jezusa jest oględność. Ich głównym celem jest użycie ogólnej, nieprecyzyjnej terminologii. Niemal każdy słownik i leksykon nosi piętno nadinterpretacji, a chyba nawet czystej fantazji, jeśli łączy terminy nowotestamentowe z ukrzyżowaniem, włącznie z naukowymi opisami tego, co stało się na Kalwarii. Spora część wiedzy o ukrzyżowaniu w ogóle, a zwłaszcza o egzekucji Jezusa, nie ma żadnego poparcia w tekstach źródłowych.[5]

Po przeczytaniu takiej konstatacji zwolennicy krzyża zapytają: „A czy takie stanowisko znajduje poparcie w starożytnych źródłach?” Owszem. Oto 4 przykłady miejsc w dziełach pochodzących z I wieku n.e. — z czasów Jezusa i powstania NT — pokazujące, że greckie słowa σταυρός/σταυρòω i łacińskie słowo crux nie mogę odnosić się lub niekoniecznie odnoszą się do narzędzia egzekucyjnego o kształcie .

PRZYKŁAD 1

Józef Flawiusz (37-po 94 n.e.), żydowski historyk urodzony w Jerozolimie, opisując pewne zdarzenie biblijne w dziele Dawne dzieje Izraela, Część 1, Księga szósta, Rozdział XIV:8, donosi:

tł. Zygmunt Kubiak (2001):

Rankiem Filistyni podczas obdzierania trupów nieprzyjacielskich natknęli się na ciała Saula i jego synów; odarli je i odrąbali ich głowy (…). Cały ich oręż złożyli w świątyni Astarty, a zwłoki przybili (ἀνεσταύρωσαν) do murów miasta Betsanu.

tekst grecki:

https://archive.org/details/fljosephioperao00unkngoog/page/83/mode/1up

Zwróćmy uwagę, że przedmiotem, do którego ‘przybito’ zwłoki, nie był krzyż, lecz mur! Z pewnością w tym fragmencie czasownik ἀνασταυρòω nie implikuje przybicia do σταυρός rozumianego w kształcie , ponieważ przytwierdzenie nastąpiło „do murów” (πρòς τὰ τεἰχη). A zatem ten czasownik musiał mieć generyczne znaczenie w I wieku n.e., bo w przeciwnym razie nie nadawałby się do użycia w tym kontekście.

PRZYKŁAD 2

W innym dziele Józefa Flawiusza Wojna żydowska, Księga trzecia, Rozdział VII:19, czytamy:

tł. Jan Radożycki (wyd. 3, 1995):

A że wał zbliżał się już do muru, [Wespazjan] postanowił wprowadzić „barana”. Stanowi go potężna belka podobna do masztu okrętu. (…) W środku jest zawieszona linami, jak szala, na innej belce, która znów na obu końcach spoczywa na mocnych podporach. (Καταιωρεῖται δὲ κάλοις μέσος ὥσπερ ἀπὸ πλάστιγγος ἑτέρας δοκοῦ, σταυροῖς ἑκατέρωθεν ἑδραίοις ὑπεστηριγμένης)).

wyd. Gaayla Cornfeld (1982):

W środku jest zawieszona, tak jak belka wagi, na linach przechodzących przez inną belkę, spoczywającą na obu końcach słupów osadzonych na podstawie. ■  It is suspended at its middle point, like the beam of a balance, by ropes passing over another balk which rests at either end b[y] posts fixed in the ground.

https://archive.org/details/jewishwarnewlytr0000jose/page/229/mode/1up

tł. Henry S. J. Thackeray (1967):

W środku jest zawieszona na linach, tak jak belka wagi, do innej belki, którą po obu końcach podpierają słupy osadzone na podstawie. ■  It is suspended at its middle point by ropes, like the beam of a balance, to another beam which is supported at either end by posts fixed in the ground.

https://archive.org/details/josephus0002ehwa/page/n6/mode/1up

tł. George A. Williamson (1959):

W środku jest podtrzymywana, tak jak belka wagi, za pomocą lin przechodzących przez inną belkę, która z obu stron spoczywa na słupach osadzonych na podstawie. ■  It is supported at the middle, like the beam of a balance, by ropes passing over another baulk which rests on posts fixed in the ground on either side.

https://archive.org/details/jewishwar0000jose_k6l7/page/188/mode/1up

W powyższym fragmencie greckie słowo stauroi nie odnosi się do przedmiotu o konkretnej geometrii, mianowicie kształtu i — o ile mi wiadomo — żaden tłumacz tego dzieła Flawiusza nie użył w tym miejscu sformułowania „na krzyżach”, a nawet jeśli użył, to podał błędny przekład.

PRZYKŁAD 3

Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), historyk i pisarz rzymski, w dziele Naturalis historia (Historia naturalna), Ks. VIII, rozdz. XVIII, donosi:

tł. Józef Łukaszewicz (1845):

Polibiusz (…) [w Afryce] widział wielu ukrzyżowanych [lwów] dla tego, ażeby się inne obawą kary podobnéj za winę tę odstraszały. ■  Polybius Aemiliani comes in senecta hominem ab his adpeti refert, quoniam ad persequendas feras vires non suppetant; tunc obsidere Africae urbes, eaque de causa cruci fixos vidisse se cum Scipione, quia ceteri metu poenae similis absterrerentur eadem noxa.

Pliniusza Starszego Historyi naturalnej ksiąg XXXVII = C. Plinii Secundi Historiae naturalis libri XXXVII. T. 3 ks. 7-9, w Księgarni i Drukarni J. Łukaszewicza, Poznań 1845, s. 201, https://polona.pl/item/k-pliniusza-starszego-historyi-naturalnej-ksiag-xxxvii-c-plinii-secundi-historiae,OTczMzk3MDA/4/#info:metadata

tekst łaciński:

https://archive.org/details/naturalhistory03plinuoft/page/36/mode/1up

 tł. John Bostock – Henry T. Riley (1855):

Polibiusz, towarzysz Æmilianusa, mówi nam, że (…) on, podobnie jak Scypion, widział niektóre z nich [tj. lwy] powieszone na krzyżu; przypuszczając, że ze strachu przed podobną karą inne mogłyby powstrzymać przed popełnieniem podobnych okropności. ■  Polybius, the companion of Æmilianus, tells us, that (…) he, as well as Scipio, had seen some of them hung upon a cross; it being supposed that others, through dread of a similar punishment, might be deterred from committing the like outrages (1855, s. 267).

https://archive.org/details/naturalhistoryof21855plin/page/267/mode/1up

Grecki historyk Polibiusz brał udział wraz ze Scypionem Afrykańskim Młodszym w podboju Kartaginy w 146 r. p.n.e. (płn. Afryka). Nie jest tutaj istotne, że cruci fixos lwów miało miejsce w połowie II wieku p.n.e. Ważna jest tutaj inna okoliczność: to zdarzenie zostało opisane w I wieku n.e., a zatem użyta przez Pliniusza terminologia musiała wyrażać takie znaczenie, jakie miała w I wieku n.e. Kluczowe pytanie jest następujące: Czy Twoim zdaniem omawiany fragment naprawdę mówi o ukrzyżowaniu lwów, rozumianym jako ‘powieszenie na ’?

PRZYKŁAD 4

Plutarch z Cheronei (~50 – ~125 n.e.), jeden z największych pisarzy starożytnej Grecji, historyk, filozof-moralista i orator w dziele De fortuna Romanorum, Rozdziale 12, donosi: 

Therefore, in remembrance of this wonderful accident, a dog fastened to a cross.

Dlatego na pamiątkę tego cudownego zdarzenia przymocowano psa do krzyża.

Πομπεύει δὲ μέχρι νῦν ἐπὶ μνήμῃ τῶν τότε συμπτωμάτων κύων μὲν ἀνεσταυρωμένος.

przekład angielski:

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0224%3Asection%3D12

tekst grecki drukiem:

https://books.google.pl/books?hl=pl&id=BXQBAAAAMAAJ&q=κύων+μὲν+ἀνεσταυρωμένος#v=snippet&q=κύων μὲν ἀνεσταυρωμένος&f=false

tekst grecki online:

http://www.poesialatina.it/_ns/greek/testi/Plutarchus/De_fortuna_Romanorum_(316c-326c).html

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0222%3Asection%3D12

Dr Gunnar Samuelsson opatrzył następującym komentarzem ten fragment:

Tekst nie precyzuje w jaki sposób zawieszono tego psa. Łatwiej jednak wyobrazić sobie w nim psa po prostu nabitego na pal i taki obraz pasuje lepiej niż psa przybitego do krzyża. ■  The text does not specify how the dog was suspended. However, a dog simply impaled on a stake is easier to imagine in the text and fits the picture better than a dog nailed to a cross.

Crucifixion in Antiquity, wyd. 2 poprawione, 2013, s. 114.

https://books.google.pl/books?id=B7OEmYnFChkC

I taki przekład podał grecysta prof. Frank C. Babbitt (Trinity College, Hartford, USA):

I jeszcze tego dnia, na pamiątkę tych wydarzeń, w uroczystej procesji niesiono psa nabitego na pal. ■  And even to this day, in memory of these events, there are borne in solemn procession a dog impaled on a stake.

 Plutarch’s Moralia in Fifteen Volumes, Vol. 4, Harvard University Press, 1962, s. 373.

https://archive.org/details/plutarchsmoralia0004plut_d8q2/page/373/mode/1up

Można dopuścić wniosek, że podczas tej procesji niesiono psa nabitego na „widły”, co sugeruje zwolennik ukrzyżowania prof. John G. Cook (LaGrange College, st. Georgia, USA).

Crucifixion in the Mediterranean World, wyd, 2, Mohr Siebeck, Tübingen, 2018, s. 245, https://books.google.pl/books?id=cMd9DwAAQBAJ 4-04-2023. Cook na s. 245 przyznał: „Nie jest jasne czy ten pies jest ukrzyżowany czy powieszony w inny sposób”.

Jedno jest pewne: w tym kontekście czasownik ἀνασταυρòω nie implikuje przedmiotu w kształcie .

WNIOSEK: Powyższe 4 przykłady pokazują, że grecki rzeczownik σταυρός, czasownik σταυρòω i łaciński rzeczownik crux nie miał w I wieku n.e. precyzyjnego, technicznego znaczenia, tj. . Te słowa miały generyczne (ogólne) znaczenie.

Niemiecki leksykograf i tłumacz Biblii dr Adolf E. Knoch (The Sacred Scriptures: The Concordant Version) podał następującą definicję znaczenia σταυρός:

CT AY POC  st au r os’ 2m

STAĆ-,  pionowy pal lub słup, bez jakiejkolwiek poprzeczki, obecnie, popularnie, krzyż.[6]

Szeroko akceptowany pogląd, że NT-owe słowo σταυρός znaczy „krzyż” niezupełnie podzielał ks. prof. zw. dr hab. Stanisław Kobielus (1939-2020), który był kierownikiem Katedry Historii Sztuki Średniowiecznej i Ikonografii na UKSW w Warszawie. Oto jego zdanie:

W języku greckim słowo σταυρός, οῦ, ὁ oznaczało słup, kół, ostrokół i użyte w tekstach Nowego Testamentu nie zawierało jedynie pojęcia krzyża o dwu belkach, jako narzędzia męki [1]. Z kolei w języku łacińskim termin crux, –cis – krzyż, rozumiany był także jako szubienica lub metaforycznie jako drzewo męczarni, utrapienia, nieszczęścia.

_______

1 Dinkler 1967 (IV), 35–36.

Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, wyd. 2, Wydawnictwo Benedyktynów, Tyniec 2011, s. 17/18. http://tyniec.com.pl/index.php?controller=attachment&id_attachment=218 22-08-2018

Tłumacz Biblii dr Daniel W. Merrick (Sacred Name Bible) jest pastorem w wyznaniu Congregation Yahshua Messiah Gathering, znawcą ikonografii i prezenterem radiowym. W swym opracowaniu „Did He Die On a Cross?” (Czy On umarł na krzyżu?) o semantyce słowa σταυρός napisał:

To słowo oznacza zwykły, pionowy pal, lub słup. Później[7] zaczęto je również odnosić do pala egzekucyjnego mającego poprzeczkę.

Ponieważ obecnie wielu chrześcijan dostrzega takie zrozumienie tylko wśród Świadków Jehowy, zalicza je do kultycznego przekonania. Takie osoby nie podjęły żadnych badań i podtrzymują jedynie PAPIESKI dekret, że był to krzyż, sięgający czasów Konstantyna i jego wizji PHI RO (px symbol boga Słońca, który występował w pogańskim wielbieniu Apolla).[8]

Tłumacz Biblii dr Andrew G. Roth (Aramaic English New Testament) w sprawie znaczenia σταυρός wyraził następujący pogląd:

Z biblijnej perspektywy greckie słowo „stauros” odnosi się do pionowego pala.[9]

Zwolennik ukrzyżowania Raymond E. Brown (1928-1998), znany teolog katolicki, który był emerytowanym profesorem na Union Theological Seminary (Nowy Jork, USA), członkiem British Academy i American Academy of Arts and Sciences, wyraził następujący pogląd w sprawie znaczenia σταυρός:

      Żadne słowo [w NT] nie mówi nam o kształcie krzyża, ani jak on [Jezus] został przymocowany, ani o wielkości bólu. (…) Dlatego w tych sprawach jesteśmy zdecydowanie zależni od świadectwa spoza NT.

       Uwagi ogólne o ukrzyżowaniu. Angielski termin „krzyż” determinuje nasze pojmowanie, gdyż wywołuje obraz dwóch wzajemnie przecinających się linii. Ani greckie słowo stauros, ani łacińskie crux, niekoniecznie ma takie znaczenie: oba odnoszą się do pala (a stake), do którego ludzie mogli być przytwierdzeni w różny sposób i opisywać nabicie, powieszenie, przybicie i przywiązanie.[10]

Zwolennik ukrzyżowania prof. Joseph A. Fitzmyer (1920-2016), znany teolog katolicki, w sprawie znaczenia σταυρός napisał:

W kręgach chrześcijańskich tradycyjnym znaczeniem przypisywanym greckiemu słowu stauros jest „krzyż”, które w rzeczywistości znaczy „pal”, wbity pionowo w ziemię.[10a]

Thomas E. Reynolds, profesor nadzwyczajny teologii w Emmanuel College na Victoria University (University of Toronto, Kanada) o znaczeniu σταυρός napisał:

Właściwie jest prawdopodobne, że greckie słowo stauros użyte w Nowym Testamencie oznacza tylko pionowy słup, pal bez poprzeczki (an upright pole, a stake without a crosspiece). Termin ten został przetłumaczony później w łacińskiej Wulgacie jako crux (krzyż), ale takie oddanie mogło nieumyślnie nadać słowu stauros inne odniesienie z korzeniami w kulturze bliskowschodniej i śródziemnomorskiej.[1]

Prof. teologii Robin M. Jensen (prywatny katolicki Uniwersytet w Notre Dame, st. Indiana, USA), będąca również historykiem sztuki, napisała (2017):

Wbrew tradycyjnemu ukazywaniu krzyża Jezusa jako pionowego słupa przecinającego się w górnej części z poziomą belką, użyte w greckim Nowym Testamencie słowo dla „krzyża” – stauros (łacińskie crux) – niekoniecznie implikuje tego rodzaju przedmiot. Historycznie rzecz biorąc greckie i łacińskie słowa odnoszą się po prostu do pionowego pala, do którego mogli być przywiązani skazańcy aż umierali w wyniku uduszenia. Konwencjonalny obraz łacińskiego krzyża (crux immissa) był na przestrzeni wieków kwestionowany, a pewni uczeni, a nawet chrześcijańskie ugrupowania twierdziły, że Chrystus umarł na krzyżu w kształcie T (crux comissa) lub na pojedynczym pionowym palu (crux simplex).[11]

Australijski pastor Joseph Palmer napisał:

Uważam, że mam rację sądząc, że słowo σταυρός niezupełnie oznacza to, co my rozumiemy jako „krzyż”. Właściwie niektórzy zakwestionowali to, czy σταυρός, na którym był stracony Jezus, był czymś więcej niż pionową belką lub kłodą drewna (an upright beam or log of wood) wkopaną w ziemię.[12]

Dr Iza Elżbieta Smolińska (Pracownia Języka i Kultury Arabskiej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) zauważyła, że

autorzy Ewangelii, w odniesieniu do krzyża Chrystusowego, i to zarówno narzędzia śmierci, jak i zbawczego dzieła Odkupiciela, używają terminu stauros, a więc wskazującego na pal wbijany pionowo w ziemię.[13]

Zdaniem Bernarda H. Dixona, autora książki The Image of Cross (Wizerunek krzyża):

Właściwie prawdą jest, że nie ma nawet najskromniejszego dowodu (there is not the shlightest proof whathever) na to, iż nasz błogosławiony Pan i Zbawiciel cierpiał na krzyżu złożonym z dwóch skrzyżowanych względem siebie belek, gdyż termin Stauros – pionowo wbity słup, pal oraz Ksylon – belka, kawał drewna, to jedyne słowa użyte w Greckim Testamencie, a przestępców często krzyżowano do prostego słupa z rękoma przybitymi nad głową.[14]

Thomas J. Thorburn (1858-1923) zauważa, że nawet

szkoła mityczna generalnie mocno obstaje przy fakcie, że σταυρός znaczy zwykły pal, a nie krzyż![15]

Jeden z jej przedstawicieli, Herbert Cutner, oświadczył:

Nie ma najmniejszego dowodu (a scrap of evidence) na to, że σταυρός kiedykolwiek miał kształt krzyża czy też T-kształt.[16]

Wielu obrońców poglądu, że w NT stauros znaczy „krzyż”, próbuje dowodzić swego stanowiska na bazie wzmianki o umieszczeniu tabliczki „nad jego głową” (Mt 27:37) i o śladzie „gwoździ” (Jn 20:25) na rękach Jezusa. Ich zdaniem z tych dwóch miejsc wynika, że ręce Jezusa musiały być rozłożone na boki i przybite do belki poprzecznej. Dlaczego jest to daremny trud? Przede wszystkim taki wniosek można co najwyżej określić supozycją lub hipotezą, ale w żadnym wypadku nie dowodem zamykającym dyskusję. W oparciu o powyższe dane równie dobrze można wnosić, że ręce Jezusa mogły być przybite nad głową po bocznej stronie pala.

Tłumacz prof. dr Randolph O. Yeager (Northern Baptist Theological Seminary, Chicago), autor monumentalnego 18-tomowego dzieła komentującego NT, będący obrońcą krzyża, przyznał:

Nie ma wyraźnego świadectwa w Nowym Testamencie, że pal miał również kształt krzyża.

Yeager, The Renaissance New Testament, t. 9, Pelican Publishing Company, Gretna 1998, s. 326, https://books.google.pl/books?id=QLs0I3VcEx4C 25-08-2021

Nadmierne sugerowanie się jakimś szczegółem z jednej Ewangelii, przy jednoczesnym nie uwzględnianiu danych z pozostałych Ewangelii, może prowadzić do nietrafnych wniosków. Oto przykład: bazując tylko na danych z Jn 20:20,25 ktoś może wnosić, że stopy Jezusa nie zostały przybite. Tymczasem w Łk 24:39 mamy następujące słowa Jezusa: „Zobaczcie moje ręce i moje stopy” (por. Ps 22:17, BT). Gdyby stopy nie były przybite, jaki sens miałaby zachęta Jezusa by na nie spojrzeć?

 

ASPEKT HISTORYCZNY

Autor hasła „krzyż” w dziele Britannica Concise Encyclopedia donosi:

Tradycja utrzymuje, że do ukrzyżowania Chrystusa użyto crux immissa.[17]

Prof. Robert M. McCoy (Andover Newton Seminary), komentując sposób oddania słowa σταυρός w Przekładzie Nowego Świata (wyd. z 1950 roku), powołuje się na żydowskiego historyka Alfreda Ederszchajima (Edersheima), który wierzy, że Jezus zginął na krzyżu, niemniej jednak w podsumowaniu napisał:

Tradycyjna opinia głosi, że krzyż Jezusa miał ten ostatni wspomniany kształt [], ale nie ma pewności, czy tak było.[18]

Podobnie sądzi historyk sztuki religijnej prof. Frank K. Flinn z Washington University (USA):

Nie wiemy na pewno jaki kształt miał krzyż.[19]

Prof. teologii Johann P. Lange (Uniwersytet w Bonn), będący zwolennikiem poglądu, że Jezus umarł na krzyżu poprzecznym (crux immissa), przyznał:

Według tradycji taka była forma [] krzyża Zbawiciela (…). Nie ma na to dowodów (…).[20]

W The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture (Oxford University Press 2012) pod hasłem „cross” można przeczytać:

Chrystusową egzekucję ukrzyżowania opisano we wszystkich czterech sprawozdaniach ewangelicznych, mimo to żadna z nich nie specyfikuje kształtu krzyża. Nowotestamentowe greckie słowo stauros, używane w odniesieniu do krzyża lub krucyfiksu, może również po prostu odnosić się do słupa i niekoniecznie implikuje krzyżowy kształ wulgatycznego, łacińskiego crux
 
(gł. wyd. Colum P. Hourihane, t. 1, 2012, s. 221, https://books.google.pl/books?id=FtlMAgAAQBAJ 5-03-2017

Niemiecki historyk sztuki prof. dr Peter Bernhard Steiner w swym eseju „Człowiek, drzewo, kosmos, pieczęć – formy i znaczenia krzyża” opublikowanym w książce Kreuz und Kruzifix: Zeichen und Bild (Krzyż i krucyfiks: znaki i obrazy) (współautorki: Sylvia Hahn, dr Carmen Roll) zauważył:

Cztery Ewangelie nie opisują kształtu krzyża; w tekście greckim nazywany jest tylko „stauros” (pal) [Pfahl]

Hahn – Roll – Steiner, Kreuz und Kruzifix: Zeichen und Bild , Josef Fink, Lindenberg im Allgäu 2005, s. 13, https://books.google.pl/books?id=rShyL-acK34C ogr. podgląd  16-09-2020

Metodystyczny historyk, bp John F. Hurst (Martin Mission Institute w Bremen /Niemcy/, Drew Theological Seminary w Madison /New Jersey, USA/) zauważył:

[Pierwsi chrześcijanie] nie używali ani krucyfiksu, ani żadnej materialnej podobizny krzyża.[21]

Zwolennik krzyża, prezbiteriański uczony John M. Mulder (Louisville Presbyterian Theological Seminary, USA) donosi (1991), że:

pierwsi chrześcijanie nie używali krzyża jako znaku oddania Chrystusowi.

Mulder, Sealed in Christ: The Symbolism of the Seal of the Presbyterian Church (U.S.A.), Geneva Press, Luisville, USA, 1991, s. 9, https://books.google.pl/books?id=unR886t7-CAC 5-04-2018

W książce After Jesus: The Triumph of Christianity (praca zbiorowa) czytamy:

Chociaż krzyż występuje niemal powszechnie od czasów antycznych jako magiczny i religijny symbol, nie ma dowodów na to, że chrześcijanie posługiwali się nim w tym wczesnym okresie. (…) Większość uczonych sądzi, że w pierwszym stuleciu chrześcijanie w ogóle nie używali tego symbolu [krzyża].[22]

Racjonalne wyjaśnienie dla takiej sytuacji przedstawia Alois A. Schacher (The Catholic University of America, Waszyngton), autor hasła „Ukrzyżowanie (w sztuce)” w New Catholic Encyclopedia (wyd. 2, t. 4, Washington 2003, s. 391):

W symbolice sztuki wczesnochrześcijańskiej nie spotykamy wyobrażenia zbawczej śmierci Chrystusa na Golgocie. Pierwsi chrześcijanie, pozostający pod wpływem starotestamentowego zakazu sporządzania rzeźb, nie byli skłonni przedstawiać w jakiejkolwiek formie nawet narzędzia Męki Pańskiej.

http://ghhv.quetroi.net/74LEHAINAM/Gale Group The New Catholic Encyclopedia 2nd Vol 4 (Com-Dyn).pdf

We wcześniejszym wydaniu tego samego dzieła (t. 4, 1913), archeolog, prof. Orazio Marucchi (Uniwersytet w Rzymie), autor pierwszej części hasła „Krzyż i Krucyfiks” (tj. „Archeologia krzyża”) wskazał też inny powód:

Rozumiejąc, że krzyż był symbolem haniebnej śmierci, łatwo zrozumieć niechęć pierwszych chrześcijan do jakiegokolwiek ukazywania mąk Chrystusa i niegodziwości (publikacja opatrzona imprimatur).[23]

Podobną informację zawiera The Oxford Dictionary of Christian Art and Architecture (wyd. 2, 2013) pod hasłem „Cross”:

Krzyż jest od dawna najbardziej rozpowszechnionym symbolem chrześcijaństwa, ale nie był używany w najwcześniejszych stuleciach z uwagi na jego haniebny związek z ukrzyżowaniem—karą śmierci wykonywaną na najgorszych złoczyńcach

(Tom Devonshire Jones – Peter Murray – Linda Murray (red.), The Oxford Dictionary of Christian Art and Architecture, wyd. 2, Oxford University Press, 2013, s. 136, https://books.google.pl/books?id=Te2dAAAAQBAJ 5-04-2018

W podobnym duchu wypowiedziały się także historyk sztuki, emer. prof. Alicia Craig Faxon (Simmons College Boston, USA) i Nancy Frazier (University of Massachusetts, USA), autorki hasła „Crucifixion” w Encyclopedia of Comparative Iconography: Themes Depicted in Works of Art (1998):

     Chociaż Rzymianie zwykle propagandyzowali swoje zwycięstwa, co zaskakujące, najwyraźniej nigdy nie sporządzali obrazów ukrzyżowania. Nie czynili tak również pierwsi chrześcijanie. Być może myśl o cierpieniu syna Bożego była trudna do przyjęcia, albo zapewne był to efekt obawy przed złamaniem biblijnych wskazań zakazujących kultu rytych wizerunków. Innym powodem dla którego ukrzyżowanie nie było ukazywane we wczesnochrześcijańskiej sztuce jest okoliczność, że przedstawia ono haniebną, brutalną formę śmierci, podobnie jak współcześnie krzesło elektryczne, z czym chrześcijanie nie chcieli identyfikować Jezusa. (…) Najwcześniejsze znane obrazy ukrzyżowania—małe owalne pieczęcie—datowane są na połowę czwartego stulecia

w: Helene E. Roberts (red.), Encyclopedia of Comparative Iconography: Themes Depicted in Works of Art, Fitzroy Dearborn Publishers, Chicago 1998, s. 192, https://books.google.pl/books?id=rMeJDwmr_hcC 5-04-2018

Brak wizerunków u pierwszych chrześcijan sprawiał, że byli posądzani o ateizm.

Zdaniem Celsusa, chrystianizm jest powrotem do pierwotnego ateizmu ludów dzikich, które nie znają jeszcze ani ołtarzy, ani świątyń, ani wizerunków bóstw.[24]

A dzieło Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge podaje:

Wczesny kościół nie miał nic przeciw sztuce, ale nie posiadał podobizn Chrystusa.[24a]

Wielu badaczy podziela pogląd wyrażony przez doktora teologii, adwentystycznego pastora Abrama H. Lewisa, wydawcę czasopisma The Sabbath Recorder:

Jest również prawdą, że krzyż nie pojawia się jako symbol chrześcijaństwa aż do czasu po jego poganizacji za rządów Konstantyna.[25]

Dr Thomas J. Kraus (Katedra Nauk Nowego Testamentu ze szczególnym uwzględnieniem starożytnego judaizmu i hermeneutyki, Uniwersytet w Zurychu) i prof. Tobias Nicklas (Wydział Egzegezy i Hermeneutyki Nowego Testamentu na Uniwersytecie w Regensburgu) oświadczyli:

Krzyż (+) jako wolnostojący symbol nie pojawia się w żadnym określonym chrześcijańskim kontekście w przed-konstantyńskim okresie

Kraus – Nicklas, Early Christian Manuscripts: Examples of Applied Method and Approach, E. J. Brill, Leiden-Boston 2010, s. 101, przypis 18, https://books.google.pl/books?id=gsoFMTdK1gcC 5-04-2018

Norman S. Prescott zauważył:

Zdumienie może wywołać fakt, że w greczyźnie Nowego Testamentu terminem tłumaczonym na ‘krzyż’ jest zawsze słowo σταυρός, które znaczy ‘pal’ lub ‘prosty słup’. Pierwotnie krzyż nie był symbolem chrześcijańskim; pochodzi z Egiptu i od Konstantyna.[26]

Wielu czytelników Biblii sądzi, że pewne teksty NT-owe pokazują, że pierwsi chrześcijanie szczycili się znakiem krzyża, np. Gal 6:12: „Co do mnie, to nie daj Boże, bym się miał chlubić z czego innego, jak tylko z krzyża Pana naszego, Jezusa Chrystusa” (Biblia Tysiąclecia, wyd. 5). Bibliści Eugene A. Nida i Charles E. Taber odrzucają taką popularną interpretację jako błędną. Oto ich wypowiedź:

Podobnie, kiedy Paweł używa wyrażenia „chlubić się w krzyżu naszego Pana Jezusa Chrystusa” (Gal. 6:14), nie chce przez to powiedzieć, że pokłada ufność w krzyżu jako pewnym przedmiocie, lecz w wydarzeniu – Przebłaganiu – którego krzyż jest symbolem.[27]

 

ASPEKT ARCHEOLOGICZNY

Pomijając liczne bezpodstawne lub dogmatyczne opinie, nie ma materialnego świadectwa z I wieku, które niezbicie dokumentuje związek Jezusa lub pierwszych chrześcijan z krzyżem (zob. Tørisen–Mattsson 2004).[28] Emerytowany prof. Paul C. Finney (University of Missouri, St. Louis, USA) napisał:

Co do wczesnego, czyli przed-Konstantyńskiego okresu, wciąż utrzymuje się pewna kontrowersja wokół tego, co stanowi dopuszczalne świadectwo. Znaki krzyża na palestyńskich ossuariach z I i II wieku nie powinny być interpretowane w chrześcijańskim sensie (por. Smith), ani nie ma przekonującego świadectwa występowania chrześcijańskiej symboliki krzyża w Pompejach i Herkulanum (por. Dinkler, 1951). Z całą pewnością jednym z najstarszych ocalałych pozytywnych świadectw na rzecz symboliki krzyża u wczesnych chrześcijan jest jego użycie na Kostantyńskim labarum. Często dowodzi się, że najwcześniejsza symbolika krzyża ukazana na gemmach jest przed-Konstantyńska, ale najlepiej potwierdzone znaleziska, jak choćby przechowywane w British Museum kornaliny ukazujące ukrzyżowanie, z punktu widzenia ikonografii na pewno pochodzą z czwartego stulecia lub są późniejsze.[29]

Archeolog, prof. Graydon F. Snyder (Bethany Theological Seminary / Chicago Theological Seminary, USA) (2003) napisał:

W przed-Konstantyńskiej sztuce Jezus nie cierpi ani nie umiera. Nie ma żadnego symbolu krzyża ani jakiegokolwiek jego odpowiednika (…). Ich [chrześcijan] wiara w Jezusa Chrystusa koncentrowała się na zbawczej mocy. (…) Na tle powszechnego używania znaku krzyża tym bardziej czymś uderzającym jest brak krzyży w scenach wczesnochrześcijańskiej sztuki, zwłaszcza jakichkolwiek specyficznych odniesień do wydarzenia na Golgocie. Dlaczego w sztuce wczesnochrześcijańskiej nie był redefiniowany powszechny symbol krzyża? Jako pewne artystyczne odniesienie do pasyjnego wydarzenia, symbol krzyża nie występuje przed czasami Konstantyna. (…) Tzaferis nie znalazł żadnych chrześcijańskich krzyży w Palestynie sprzed połowy czwartego stulecia.[30]

Niemiecki historyk, archeolog i teolog, prof. Erich Dinkler (Uniwersytet Heidelberdzki) uważa, że poza dyskusyjną interpretacją znaku w Herkulanum

nie mamy żadnego innego archeologicznego świadectwa z pierwszego lub drugiego wieku o krzyżu, który jednoznacznie byłby dziełem chrześcijan.[31]

We wspomnianej już książce After Jesus: The Triumph of Christianity (praca zbiorowa) na temat świadectwa herkulańskiego czytamy:

Historycy są sceptyczni, ponieważ nie znajduje się on na ścianie wschodniej (wielu pierwszych chrześcijan zwracało się w stronę wschodu podczas modlitw).[32]

Co do odkrycia w 1938 roku znaku interpretowanego jako „krzyż” z Herkulanum, w 1941 roku francuski archeolog katolicki Guillaume de Jerphanion (1877-1948) z Pontifical Oriental Institute (Rzym), który wnikliwie zbadał ten temat, uznał, że był to zwykły ślad pozostawiony po wiszącym tam naściennym przedmiocie. W 1944 roku do podobnego wniosku doszedł też belgijski duchowny katolicki i archeolog Lucien de Bruyne (1902-1978), który był dyrektorem Papieskiej Komisji ds. Archeologii Sakralnej, a później cenzorem Papieskiej Akademii Archeologicznej.[32a]

[32a] Jerphanion, S. J., „La Croix d’Herculanum?”, Roma, Orientalia Christiana Periodica, Vol. VII, 1941, s. 17, 18 [5-35], https://archive.org/details/ocp-62-1996-fasc.-i/OCP-07-%281941%29 1-12-2023). Jerphanion w swym artykule donosi też:

„Wiemy bowiem, że historycy i teolodzy, a także archeolodzy twierdzą, że u chrześcijan ekspozycję, a zwłaszcza kult krzyża, dopuszczono dopiero stosunkowo późno – prawdopodobnie nie przed Konstantynem – i że były to zjawiska całkowicie nieznane w pierwszym wieku. (…). Rodzące się chrześcijaństwo, religia całkowicie duchowa wywodząca się z judaizmu, której kult odbywał się bez wrażliwych przedstawień, nie mogła być mniej rygorystyczna pod względem wykluczania jakiegokolwiek obrazu, godła lub świętego symbolu. Imaginum consecratio idololatria, głosił Tertulian (De idol., IV), powołując się na Mojżeszowy zakaz: „Nie będziesz czynił rzeźbionych podobizn ani żadnych wizerunków tego, co jest na niebie, na ziemi i w wodach”. Tę formułę z pewnością akceptowało pierwsze pokolenie chrześcijan. Dla nich jakikolwiek kult przedmiotów materialnych byłby bałwochwalstwem. Krzyż nie odbiegał od tego ogólnego prawa. Ponadto był wciąż używany jako narzędzie straszliwych tortur. Jego widok wywoływał bolesne obrazy w umyśle; wywoływał raczej dreszcze niż współczucie czy nabożne uczucie. Był to przedmiot grozy i możemy to porównać do tego, co wywoływałby w nas obraz gilotyny. Kto by pomyślał o uhonorowaniu lub zwyklej ekspozycji czegoś takiego, choćby ku pamięci najbardziej godnych czci ofiar?” 

De Bruyne, „La „crux interpretum” di Ercolano”, Rivista di archeologia cristiana, Città del Vaticano, Anno XXI, Nr 2/1944-1945, s. 281-309. Erich Dinkler o tym artykule napisał:

„Według badań De Bruyne’a „krzyża z Herkulanum” już nie można nazywać krzyżem”.

Dinkler, „Zur Geschichte des Kreuzsymbols”, Zeitschrift für Theologie und Kirche, 1951, s. 11, https://archive.org/details/signumcrucisaufs0000dink 6-12-2023 ).

W 1997 roku katolicka emer. prof. Carolyn Osiek (Ph. D. Harvard University / Catholic Theological Union, Chicago / Brite Divinity School, Fort Worth, st. Texas) i prof. David L. Balch (Lutheran Theological Seminary) zauważyli:

Użycie krzyża jako wizualnego symbolu (…) nie ma żadnego potwierdzenia dla pierwszych kilku stuleci ery chrześcijańskiej i jest nieprawdopodobne, aby to był symbol chrześcijański.[33]

 W 2015 roku prof. Eric M. Moormann (Wydział Języka i Kultury Greckiej i Łacińskiej, Uniwersytet Radboud w Nijmegen, Holandia) zauważył, że debata na temat odkrycia w Herkulanum

ucichła w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Wydaje się, że sceptycy zwyciężyli w tej argumentacji: nacięcie służyło po prostu do włożenia dwóch połączonych ze sobą drewnianych listew, na których wspierała się mała deska.[33b]

[33b] Moormann, Pompeii’s Ashes: The Reception of the Cities Buried by Vesuvius in Literature, Music, and Drama, De Gruyter, Berlin 2015, s. 239.

Takiego typu półkę znaleziono w Villa Regina, Boscoreale (pokój XII).[33c]

[33c]   https://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/RV/villa regina boscoreale p1_files/image057.jpg 1-12-2023. „Półka w tym pokoju rzuca pomocne światło na kontrowersje wokół tzw. krzyża w Herkulanum” (Wilhelmina F. Jashemski, „The Villas at Boscoreale and Oplontis” w: Elisabeth B. MacDougall (wyd.), Ancient Roman Villa Gardens, Dumbarton Oaks Research Library & Collection, Washington 1987, s. 65. Zob. s, 31-76).

W 2018 roku nawet zwolennik ukrzyżowania prof. John Granger Cook (ur. 1955) (Wydział Religioznawstwa, LaGrange College, st. Georgia, USA) w swym artykule „Rzekome krzyże chrześcijańskie w Herkulanum i Pompeii” przyznał, że

niestety jest to w najlepszym razie niewiele więcej niż spekulacja. (…) Nieważność, jeśli nie absurdalność tego argu-mentu jest wyraźnie widoczna. Wniosek jest nieunikniony: ani CIL 4, 10062, ani artefakty w kształcie krzyża w Herkulanum i Pompejach nie wskazują na obecność chrześcijan w Campagnia przed erupcją Wezuwiusza w 79 roku n.e.[33d]

[33d]  Cook, „Alleged Christian Crosses in Herculaneum and Pompeii”, Vigiliae Christianae, Vol. 72, Nr 1/2018, s. 2, 20 [1-20], https://www.jstor.org/stable/26566949 1-12-2023.

Gdyby świadectwo z Herkulanum stanowiło archeologiczny dowód na rzecz styczności pierwszych chrześcijan z krzyżem, rodziłoby trudny problem dla zwolenników krzyża. Otóż Herkulanum nasuwałoby wniosek, że pierwsi chrześcijanie przedstawiali narzędzie egzekucji Jezusa w formie. Tymczasem pierwsze głosy wczesnych apologetów mówią o kształcie T. A zatem wszelkie wnioski wczesnych apologetów wyciągane z obrazów ST lub jego tekstu na dowód kształtu T Jezusowego stauros byłyby niespójne z odkryciem w Herkulanum, toteż należałoby je odrzucić jako produkt wyobraźni.

Biblista John W. Burgon (dziekan katedry Chichester w Sussex, Anglia) oświadczył:

Kwestionuję to, czy Krzyż pojawia się na jakimkolwiek chrześcijańskim monumencie z pierwszych czterech stuleci.[34]

Camille Flammarion, autor hasła CROIX (KRZYŻ) we francuskim dziele Dictionnaire encyclopédique universel, zanotował:

Archeol[ogia] ― Przez długi czas wierzono, że k[rzyż], powszechnie uważany za symbol religijny, to znak specyfikujący chrześcijan. Tak nie jest

wyd. Ernest Flammarion, t. 3: CO-D, Paris 2002, s. 225, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k64293810/f235.item 16-04-2018

 

ASPEKT ETYMOLOGICZNY

Co do rdzenia słowotwórczego, greckie słowo σταυρός wywodzi się od czasownika ἵστημι (histēmi), który znaczy „stać”, a nie na przykład „skrzyżować”, „przecinać się wzajemnie”. Niemiecki lingwista August Fick (Uniwersytet w Getyndze, Niemcy) podaje:

stauro = europ. staura stojak (Stütze).

σταῢρο-ς m. pal, stojak (Pfahl, Stütze). +  łac. stauro- in re-staur-âre, in-staur-âre.[35]

Co ciekawe, pierwotne i generyczne znaczenie słowa σταυρός zachowało się w języku norweskim. Prof. Pierre Chantraine z Uniwersytetu Paryskiego w swym słowniku etymologii języka greckiego pod hasłem σταυρός napisał:

Etym.: Słowo to ściśle odpowiada norweskiemu słowu staurr « słup ».[36]

I jest tak w dalszym ciągu we współczesnym języku norweskim:

Słowu  s t a u r  ściśle odpowiada gr. σταυρός «pal».[37]

Również w języku staroislandzkim staurr znaczy „słup, pal”.[37a]

staurr (-s, -ar), m. pale, stake (váru settir stórir staurar yfir díkin)”

Podobną sytuację mamy w sanskrycie ze słowem stâvora[38] i w języku gockim ze słowem stiurjan, które znaczy „coś pionowo stojącego”.[39] Zatem pierwotna indoeuropejska baza znaczeniowa słowa σταυρός była stabilna i istniała przez długi okres czasu, a nawet przeniknęła do innych języków.

 

BEZKRZYŻOWE PRZEKŁADY NT

Jest mało znanym faktem, że słowo „krzyż” nie występuje w co najmniej 475 przekładach NT w 47 językach (zupełnie 137,  częściowo 338) , przy czym 51 z nich to przekłady katolickie (w tym 1 polski).

STAN z 13-01-2024

1500-99 1600-99 1700-99 1800-99 1900-99 od 2000
13 7 23 47 104 280

afrykanerski

angielski

angielski pidgin

anglo-saski

benga

binisaja (Filipiny)

bohairski (płn. dialekt kopt.)

bullom

czeski

duński

efik

fiński

francuski

galisyjski

gocki

hawajski pidgin

hebrajski [40]

hiligajno (Filipiny)

hiszpański

hmong

holenderski

ilokański

jidysz

kataloński

khosa

luba-kalebwe

łaciński

łotewski

malo

niemiecki

norweski

papiamento 

polski

portugalski

rosyjski

rumuński

serbski

słowacki

słoweński

songe

szwedzki

ukraiński

usambara

węgierski

włoski

włoski-neapolitański

zuluski

Jak widać, dożyliśmy czasów, w których era niepodzielnego królowania „krzyża” w NT zaczęła powoli topnieć. Jest to godna uwagi tendencja w translatologii biblijnej, którą wsparli następujący tłumacze[41]:

  • KATOLICCY (51):

POLSKIE (3):

P. Goniszewski2021 [hebr. MtSzTb], Nowy Przekład Dynamiczny: Dobra Wiadomość o ratunku w Chrystusie, red. nacz.P. Wacławik2021, A. Hirniak1981.

J.-M. Van Cangh – A. Toumpsin (francuski & hebrajski)2005, P.-É. Langevin (francuski)2003,  K. Berger – C. Nord (niemiecki)1999, B. Hurault (angielski)1988 / (francuski)1998-wyd.2,  A. F. Mendiola (hiszpański)1995-wyd.6, R. G. Escalante (hiszpański)1991, E. M. Nieto (hiszpański)1988, L. A. Schökel (hiszpański)1997-wyd.2, R. G. Escalante (hiszpański)1991, A. M. Méndez (hiszpański)1978-wyd.1, A. J. Levoratti – A. B. Trusso (hiszpańskiArgentyna)1976, J. Mateos (hiszpański)1975, É. Osty – J. Trinquet (francuski)1974, R. Ricciardi & B. Hurault (hiszpański)1972, Einheitsübersetzung der Heiligen Schrift: Das Neue Testament1972-wyd.1, J. M. Bruguera – R. M. Díaz (kataloński)1970, Štefan Porúbčan (słoweński)1968, E. Gunnes (norweski)1965,W. K. Groussow (holenderski)1965, A. Viard (francuski)1964, J. Leal1962, Saint Joseph “New Catholic Edition”of the Holy Bible, Confraternity of Christian Doctrine1962, A. Masson1960, M. Soares (portugalski)1956, J. L. Lilly1954, P. Schindler (duński)1953, S. Lyonnet (tłumacz Listu do Galatów w La Bible de Jérusalem)1953, J. Dupont (tłumacz Dziejów Apostolskich w La Bible de Jérusalem) (francuski)1953, J. M. Bover – F. C. Burgos (hiszpański)1947, F. Amiot (francuski)1946, R. A. Knox1946, E. N. Fuster – A. Colunga (hiszpański)1944,  W. Jünemann (hiszpański)1928, A. Steinmann  (niemiecki)1913, F. Ximenez (hiszpański)1796, W. A. Vloten (holenderski)1795, F. S. S. Miguel (hiszpański)1790, S. Mutschelle (niemiecki)1789, A. P. de Figueiredo (portugalski)1779, G. B. Jona (hebrajski)1668, G. Mayr (hebrajski)1622?, D. Jerosomilitano (hebrajski)1615.

STAUROS / STAUROŌ:

CAŁKOWICIE BEZKRZYŻOWE:

Jean-Marie Van Cangh – Alphonse Toumpsin: 4x „szubienica” (תלייה telijja | gibet) (konsekwentnie) ● 9x „powiesić” (תלה tāla | pendru) (konsekwentnie)

Giovanni Battista Jona: 7x „drzewo do wieszania” (עץ התליתו ‘ēc ha-tēlijato)6x „szubienica” (תלייה telijja) ● 3x „drzewo” (עץec)  ● 30x „powiesić” (תלה tāla) ● 7x „powieszenie” (התלות hatālut  w gr. czasownik)

Georg Mayr: drzewo” (עץec) ● powiesić” (תלה tāla) ● „powiesić na drzewie (תלה אל-עץ tāla al-‘ec)

CZĘŚCIOWO BEZKRZYŻOWE:

Nowy Przekład Dynamiczny: 3x [podjąć] cały wstyd i ciężar pełnienia woli Bożej” (Mt 16:24; Mk 8:34; Łk 9:23) ● 1x „ciężary i hańba” (Łk 14:27)

Piotr Goniszewski: 3x „belka” (Mt 27:32,35,40) ● 1x „drzewo” (Mt 27:42) ● 9x „powiesić” (Mt 27:22,23x3,26,31,38,44; 28:5) ● 1x „powieszenie” (Mt 26:2)

Peter Schindler: 2x pal męki” (Marterpæl) (Mt 10:38; Mk 8:34)„szubienica” (Galgen) (Flp 2:8) ● „najtrudniejsze zobowiązanie” (den tungeste Forpligtelse) (Mt 16:24) ● „najgorsze ryzyko” (den frygteligste Risiko) (Łk 9:23) ● „gotowy nieść jarzmo” (parat til at bære det Aag) (Łk 14:27)  || KSYLON: 4x pal męki” (Marterpæl) (Dz 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13) ● 1x „szubienica” (Galgen) (1Pt 2:24)

Alceu Masson: 1x „drewno/słup” (madeiro) (Jn 19:19)

A[dolf?] Hirniak: 1x „zmarłego” (Mt 28:5)

Willem A. Van Vloten: 1x „towarzysze niedoli” (hol. medelijders) (Mt 27:44)

Dominico Hierosomilitano: 5x „pal/słup? (הזקף ha-zeqifa termin aramejski) (Mt 10:38; Mk 15:21,30; 14:27; Jn 19:19) ●  5x „powiesić” (תלה tāla) (Łk 24:7; Jn 19:6ab,15x2) ● 3x „powiesić na palu(Briks) (dosł. podnieść) (זקף zeqaf  termin aramejski) (Mt 20:19; Jn 19:20; Dz 2:36) ● 3x „na pal/słup? (להזקף le-hazeqifa termin aramejski) (Mt 27:31; Mk 15:15,20)

KSYLON:

UWAGA: Słowo stauros ma inne znaczenie niż ksylon. Ponieważ w NT odnoszą się do tego samego narzędzia egzekucyjnego, mają znaczenie synonimiczne. Jest to powód, dla którego uwzględniłem przekłady terminu ksylon.

Bernardo Hurault: 1x drewniany słup” (a wooden post) (Dz 5:30) // 1x „pal” (poteau) (Gal 3:13)

Einheitsübersetzung: 2x pal” (Pfahl) (Dz 10:39; Gal 3:13)

Sebastian Mutschelle: 1x pal” (Pfahl) (Dz 10:39)

Agustín Magaña Méndez: 4x pal” (palo) (Dz 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13)

Juan Mateos: 1x pal” (palo) (Gal 3:13)

Juan Leal: 1x „pal” (palo) (Dz 5:30)

José María Bover – Francisco Cartera Burgos: 1x „pal” (palo) (Gal 3:13)

Rafael Gutiérrez Escalante: 1x „pal” (palo) (Gal 3:13)

Willem Karel Groussow: 1x pal” (paal) (Gal 3:13)

Erik Gunnes: 2x „pal męki” (marterpæl) (Dz 5:30; 10:39), 1x „pal” (pæl) (Dz 13:29), 1x „szubienica” (galgen) (Gal 3:13)

Alphons Steinmann: 1x pal” (Pfahl) (Dz 5:30)

Émile Osty – Joseph Trinquet: 5x „szubienica” (gibet) (Dz 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13; 1Pt 2:24)

Klaus Berger – Christiane Nord: 1x szubienica” (Galgen) (Gal 3:13)

André Viard: 1x „szubienica” (gibet) (Gal 3:13)

Stanislas Lyonnet: 1x szubienica” (gibet) (Gal 3:13)

François Amiot: 1x szubienica” (gibet) (Gal 3:13)

Justí M. Bruguera – Romuald M. Díaz: 5x szubienica” (katal. patíbul) (Dz 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13; 1Pt 2:24)

Ronald A. Knox: 3x szubienica” (gibbet) (Dz 5:30; 10:39; Gal 3:13)

Jacques Dupont: 3x szubienica” (gibet) (Dz 5:30; 10:39; 13:29)

Joseph L. Lilly: 2x szubienica” (gibbet) (Dz 5:30; Gal 3:13)

Confraternity NT: 1x szubienica” (gibbet) (Gal 3:13)

Paul-Émile Langevin: 1x „szubienica (gibet) (Dz 13:29)

Štefan Porúbčan: 1x szubienica” (šibenica) (Gal 3:13)

Wilhelm Jünemann: 5x „belka” (leño) (Dz 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13; 1Pt 2:24)

Antonio Fuentes Mendiola: 1x „belka” (leño) (Dz 13:29)

Luis Alonso Schökel: 1x belka” (leño) Gal 3:13)

Evaristo Martin Nieto: 1x belka” (leño) (Dz 13:29)

Eloíno Nácar Fuster – Alberto Colunga: 1x belka” (leño) (Dz 13:29)

Felipe Scío de San Miguel: 1x belka” (leño) (Dz 10:39)

Francisco Ximenez: 1x belka” (leño) (Gal 3:13)

Matos Soares: 1 raz „belka/kawał drewna” (lenho) (Gal 3:13) 

Antonio Pereira de Figueiredo: 1x „belka/kawał drewna” (lenho) (Gal 3:13)

  • NIEKATOLICCY (290):

POLSKIE (7):

K. Sykta2023-wyd.2 w przygotowaniu, Słowo Życia. Nowy Testament we współczesnym języku polskim2016, Droga Jezusa. Ewangelia Łukasza, przekład współczesny2012, Dariusz Czekalski2010, S. Łuczkiewicz1994, Nowy Testament. Współczesny przekład1991[48], Słowo Życia–Nowy Testament1989.

Magalah hlGMh XA (NT, html/epub)2023, J. Corrêa de Oliveira (portugalski)2023, F. C. Bereano (portugalski)2023, A Felkent Jahósuának [Isten Egyházának Gyülekezetei] (węgierski)2023, S. R. Niglio (francuski)2022, H. F. Ayala (hiszpańskiBoliwia)2022, J. E. S. Cesário (portugalski)14-01-2022, C. Cunha (portugalski)2021-2023, M. Oetermann interlinearny (niemiecki)2021, Sara Ruden2021, E. S. G. Araújo (portugalski)2021, M. Schaefer2021, Escrituras Sagradas, com os Nomes Sagrados Yauh e Yausha (anonymous wydawcy) (portugalski)2021, Jacob Rigal?2021?, El Libro de Yeshua / Jesús (hiszpański)2020, יהוה Sacred Scriptures (html)2020, A. Iannaccone (włoski-neapolitański)2021?, S. R. Marlowe2020, B. Ben Yisrael López (hiszpański)2020, G. Chaves (portugalski)2020, F. C. Bereano (portugalski)2019, H. A. Tófolo (portugalski)2019, H. Dekker2019, J. B. Prendes – A. L. Piedra (hiszpański)2019, ΠΡΟΣ ΓΑΛΑΤΑ-Carta a los Gálatas, Oraj HaEmeth (hiszpański)2019, R. S. Marçal (portugalski)2019, Новый Завет (online), C. Bucherer (niemiecki)2019?, C. Bucherer (html) (niemiecki)2019?, S. Ben Szimon (Самуэл Бен Шимон) (rosyjski) 2018-2019, J. ben Wilhelm2018, Paráfrasis de la Santa Biblia: Traducción a Lenguaje Sencillo Ecuatoriano (hiszpański, Ekwador)2018, Sefer Mazoret Besorah Yohanan Meir. Libro Evangelio De Las Buenas Nuevas de Marcos (hiszpański)2018, L. Mebust2018The Hebrew Names ‘Plus’ Version of the B’rit Chadashah2018, C. Hill2018, P. Sides2018, Sefer Mazoret Besorah Yohanan Meir. Libro Evangelio De Las Buenas Nuevas de Marcos (hiszpański)2018, Holy Bible (Yahushua Tug) (hmong, Wietnam)2018?,  E. L. Martin? (TorahCalendar.com)2018?, J. Wilson2018?, B. Armstrong2017-wyd.3, T. Martínez (hiszpański)2017, R. Gordon2017, L. Rothenberger jr.2017, C. Sparkes2017, M. K. Hill2017, T.  R. Jennings2017, I. F. de Carvalho – D. Soares (portugalski)2017?, Bībele, Valdis Egle? (łotewski)2016, The Gospels of Jesus: The Devotional Translations2017, E. W. Deibler jr.2017,  R. Gaytant (holenderski)2016, D. Scott2016, T. Robinson2016, J. Bariova2016, M. E. Lewis2016, Biblia Galega Restaurada (galicyjski)2016, R. Hall2016?, R. J. Ayay2016?[42], Bíblia Livre (portugalski)2016, Brit Hadashah. Il Patto Rinnovato (Nuevo Testamento) di nostro Salvatore Yahshua HaMashiah (włoski)2016, A. M. Niblick – B. Glass2016, E. T. Pooler2016, J. Dias (portugalski)2015, Življenje z Jezusom (słoweński)2015, J.-P. Goethals (holenderski)2015, J. J. McKee2015, N. F. Ogan2015, J. Nunes (portugalski)2015, J. Ramos (hiszpański)2015, R. Ferreira (portugalski)2015, Apostolic Scriptures2015, E. S. Johnson III2015, G. Tisher2015, R. Geide2015,  D. W. Merrick2015, а-Брит а-Хадаша в редакции NEV (rosyjski)2015, T. Stockdale2014-2015-wyd.3, Bíblia de Estudo NTLH Nova Tradução na Linguagem de Hoje (hiszpański) 2014, T. G. McElwain2014, B. Simmons2014, J. P. Mitchell2014, P. Stevenson2014, J. Wahl (khosa)2014 + (afrykanerski)2004, B. M. Zolman2014, R. K. Moore2014, Yahweh’s Scriptures For Salvation2014, Новий Заповіт: Сучасною мово (ukraiński)2014, Holy Bible: Easy-to-Read Version2014, T. Levänen (fiński)2013-2018, Evanghelia după Matei (html, rumuński)2013-2014, Scriptura (rumuński)2013, The Scriptures of Yahweh – J. Sherman?2013, Gálatas (html) – Jarival (portugalski)2013, La Restauración del Pacto de יהוה (hiszpański)2013, W. H. Sanford2013, D. W. Dyer2013, C. Van der Pool (gł. wyd.)2013[43]Scriptura (rumuński)2013, S. da Silva (angielski)2013 & (portugalski)2011, J. D. T. da Silveira (portugalski)2012, D. M. Pinto (portugalski)2012, E. S. Oliveira (portugalski)2012, M. Carijo (portugalski)2012 [hebr. MtSzTb], K. M. Hartfield2012, T. Nilsson2012, EL Reina. La Restauración del Pacto de יהוה (hiszpański)2012Gospel Wey Jon Rite (angielski pidgin)2012?, The Pentateuch of Yahshua Disciples and Apostles of Yahshua2011-2014, N. L. Van Fosson2011-2014, przekład wyznania Disciples of Yeshuwa’ the Messiah http://www.disciplesofyeshuwa.com/gospel_of_matthew.html2011-2013, Библия – Современный русский перевод РБО (В. Н. Kuzniecow) (rosyjski)wyd. z 2011, Bibel in gerechter Sprache (niemiecki)2011, J. A. Álvarez Rivera (gł. wyd.)2011, J. Biermanski (niemiecki & angielski)2011, S. Rives2011, Restoration Study Bible2011, R. Roberg2011, Die Bibel. Neue Genfer Übersetzung (niemiecki)2011[44], J. M. Wine2011, The Voice New Testament2011, G. Wilson2011, L. T. Vosen2011, Bibel in gerechter Sprache – B. Kahltłumaczka Galacjan (niemiecki)2011, Las Sagradas Escrituras: Versión Reina Valera Restaurada (hiszpański)2011, M. Dreyer2010-wyd.4, M. de Bruijn2010, D. Darnell2010, J. Ayers2010, Sefer Bessorat HaIvrim (Livro das Boas Novas dos Hebreus), Qahal Adon Yashua (portugalski, Salvador)2010, S. Walch2010, M. Dreyer (niemiecki)2010-wyd.4, W. R. Harwood2010, B. Floria2010, Basis Bibel. Das Neue Testament (niemiecki)2010, Egarta d’lot Galattaya (A Carta aos Galatas)(portugalski)2010, M. Portes? (portugalski)2010, Sefer Bessorat HaIvrim (Livro das Boas Novas dos Hebreus), Qahal Adon Yashua (portugalskiSalwador)2010, The Dynamic Gospel: The Gospel of John in Contemporary Gospel – B. Floria2010, Basis Bibel. Das Neue Testament (niemiecki)2010, H. Grimme (niemiecki)2009-2011, Свето Писмо или Библија Старог и Новог завета (serbski)2009, W. R. Finck jr.2009, Nuevo Testamento Interlineal (portugalski)2009, Nuevo Testamento Interlineal (html) (hiszpański)2009, F. Ritzhaupt (niemiecki)2009, R. Werner (niemiecki)2009, A. Vianello (włoski)2008, R. C. de Cunha (hiszpański)2008, A. Vianello interlinearny (włoski)2008, D. E. Stanton2007, J. W. Mealy2007, E. Szasz2007, Israeli Authorized Version2007, A. Jordly (norweski & angielski)2007, M. Meiser (niemiecki)2007[45], D. E. Stanton2007[46], J. G. van der Waat – S. J. Joubert (afrykanerski)2006-wyd.3, A. Francis Werner2006, W. Vosloo (afrykanerski)2006, D. Sindlinger2006, C. P. Quitevis (ilokański)2006, R. Looker2005, A. Cordes2005Today’s New International Version2005[47]En Levende Bok: Det Nye Testamentet (norweski)2005, M. D. Eldridge2005, Nieuwe Bibelvertaling (holenderski)2004-2007, R. Wills2004, J. Henson2004, Новый Завет в буквальном переводе, A. Odincow (Андрей Одинцов) – A. Belinskij (Александр Белинский) (rosyjski)2004, J. Wahl (afrykanerski)2004, F. Janzen (portugalski)2003, F. E. E. Strohm (niemiecki)2003, M. Lucado2003, The Word of Yahweh2003, E. Ransom – D. Skytta2003, Nový zákon: Slovo na cestu (czeski)2002, R. Vincent jr.2002, D. F. McCorkle2002, T. L. Hackett2002, W. J. Schenck jr.2001, N. Nettleton2001, J. Wheeler (gł. wyd.)2001, D. E. James2001, Da Jesus Book (kreolski pidgin)2000, R. Stendal2000, Messianic Authorised Version2000, M. H. Miller2000, R. W. Johnson1999, Nya Testamentet (szwedzki)1999, M. A. Prost jr.1998, An Expanded Paraphrase of the Epistles of Paul – F. F. Bruce1981Ang Pulong Sang Dios (hiligajno)1997, A. Williams1996, R. B. Banfield1995The Christian Bible1995-wyd.2, The Holy Bible: New International Reader’s Version1995, J. B. Phillips1995, Nádej pre kazdého: Nový Zákon v modernom jazyku (słowacki)1993, E. H. Peterson1993, R. Jeffrey1993, Pierre de Beaumont (francuski)1973, Kirkkoraamattu (fiński)1992, Jon Madsen1992, Bibelen på hverdagsdansk (duński)1992, G. Gander (francuski)1992, A. Kuen (francuski)1992,  Contemporary English Version1991, 4 Ewangelie w języku songe199?, The Revised English Bible1989, International Children’s Bible1988, G. Howard1987 [hebr. MtSzTb], Y. Hawkins1987, F. H. Baader (niemiecki)1983, R. G. Meyer1981, O. Bauernfeind (niemiecki)1980, V. G. Beers1980, B. C. Johnson1978, C. Estes1978, A. Edington1977, Dios Llega Al Hombre: El Nuevo Testamento de nuestro Señor Jesucristo: versión popular (hiszpański)1970-wyd.2, P. de Beaumont (francuski)1973, D. Klingensmith1972,  A. Cressman1969, C. Jordan1968-1973, J. Zink (niemiecki)1965-wyd.3, G. Stählin (niemiecki)1962, E. C. Dymond1962, J. B. Phillips1958, E. Vernon1952, F. D. Johnstone (luba-kalebwe)1952, A. B. Traina1950, F. Pfäfflin (niemiecki)1949, H. W. Beyer (niemiecki)1947, 1949-wyd.4The New English Bible (General Assembly of the Church Scotland)1946-1961, L. Brun (norweski)1945, G. Verkuyl1945-wyd.5, G. W. Wade1934, E Testament Nobo (papiamento)1932, H. Monnier (francuski)1929, S. Konstantin-Hansen (duński)1926, P. O. Schjøtt (norweski)1926, A. E. Knoch1919-wyd.1De Bijbel naar de Leidsche vertaling (holenderski)1912, H. Oort (holenderski)1912, J. W. Bright (anglo-saski)1904-1910, E. Lund (binisaja, Filipiny)1903, Ubilikizi wa nyemi uvygondwa ni Mateyo (usambara)1902, J. Moffatt1901, G. B. Stevens1898,1900, G. W. Horner1898, J. D. Landels (malo)1897,1906, E. Reuss (francuski)1878, J. W. Colenso (zuluski)1876, W. W. Skeat (anglo-saski)1871,1874,1878, W. B. Crickmer1881, J. W. Colenso (zuluski)1876, G. R. Noyes1869[49], F.-H. Delaunay (francuski)1865, G. A. Freytag (niemiecki)1863, S. Malan1862, J. M. Kemble1858 (4 przekłady[50]), Sango Iam. Ya Matiu e lĕndĕkidi (benga)1858, W. Anderson (efik)1858, G. Champion – James C. Bryant – L. Grout (zuluski)1856, J. L. Döhne (zuluski)1854, H. Woodruff1852, H. B. Hackett (hebrajski)1847, I-Testamente Entsha Yenkosi yetu ka-Yesu Kristu (khosa)1846, B. Thorpe (anglo-saski)1842, J. K. Pfenninger (niemiecki)1840, Incuadi yesibini yabafundayo N. Adams (zuluski)1841, W. B. Boyce (khosa)1833, A. Goeschen (łaciński)1832,H. A. W. Meyer (niemiecki)1829[51], A. Campbell1828, J. Konijnenburg (holenderski)1825, G. F. Griesinger (niemiecki)1824, G. B. Winer (łaciński)1821, G. R. Nyländer (bullom)1816, H. A. Schott (łaciński)1809, S. Henshall1807, J. C. R. Eckerman (niemiecki)1806-1808, J. Babor (niemiecki)1805, T. Yeates (hebrajski)1805, J. C. W. Augusti (niemiecki)1801, R. Darling1801, J. O. Thieß (niemiecki)1800, C. Vollbeding (niemiecki)1799, H. G. Reichard (łaciński)1799, G. S. Jaspis (łaciński)1797, J. E. C. Schmidt (niemiecki)1796, J. J. Stolz1795-wyd.2, S. F. N. Morus (łaciński)1795, J. L. Vögeli (niemiecki)1780, J. M. Witte (niemiecki)1775, K. F. Bahrdt (niemiecki)1773, E. Harwood1768, G. Kalmár (hebrajski)1766, F. Kuyper (holenderski)1682, ?. Mortimer1761, A. Norrelius (łaciński)1703, F. A. Christian (łacińsko-hebrajski)1676, W. Robertson (hebrajski)1661, Ms. Add. 170 = Evangelium Secund[um] S. Johannem (Cambridge University Library) (hebrajski)~1600?-1700? https://www.nli.org.il/en/discover/manuscripts/hebrew-manuscripts/viewerpage?vid=MANUSCRIPTS&docid=PNX_MANUSCRIPTS990001384780205171-1#FL=FL184309764,  T. Fabricius (hebrajski)1595, Emmanuel College MS 90 (Ew. Marka) (hebrajski, https://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-EMMANUEL-COLLEGE-00090/11)między 1583 a 1589, Richard Clarke , F. Kuyper (holenderski)1682, C. de Reyna (łaciński /nie hiszpański!/)1573, P. Trubar (słoweński)1557, S. Châteillon  (francuski)1555 & (łaciński)1554Hebr. Ms. 24.1 = Epistola ad Hebraos ⸺ R. Bruarne (hebrajski)~1530 https://mss.huc.edu/portfolio/ms_24-1/, MSS Vat.ebr.100 = 4 Ewangelie (Watykan) (hebrajski) 1480?-1500? https://digi.vatlib.it/view/MSS_Vat.ebr.100.

  • ŚWIADKOWIE JEHOWY (8):

La Sagrada Escritura – Version del Nombre Divino: Escrituras Griegas Cristianas (pdf, Jimmy Peraza, hiszpański, Meksyk)2018 w przygotowaniu, Paráfrasis de la Santa Biblia: Traducción a Lenguaje Sencillo Ecuatoriano (hiszpański, Ekwador)2018, Firpo Carr2012Richard Estes2014-wyd.3, James R. Madsen2005, Vivian Capel1999, Marley Cole1984, New World Translation of the Christian Greek Scriptures1950.

  • EX-ŚWIADKOWIE JEHOWY (4):

W. Ladroner (niemiecki)2020, W. Einert (niemiecki)2013, L. R. Riehl (niemiecki)2011, E. Nierop (holenderski)2007.

  • ŻYDOWSCY (57):

POLSKIE (1):

Eliezer Wolski2017[52].

E. Pinho (portugalski)2018, Habrit Hakhadasha/Haderekh (hebrajski)2018? [nie mylić z przekładem HaDerek, 1979], O. BenYah2017, P. E. Goble (NCBM)2017, D. R. Gregg2017-wyd. 4, Y. Zeev (hiszpański)2016, M. Moreno (hiszpański)2016?The Orthodox Hasidic Yiddish Bible (jiddysz)2015-2016, Y. ben Peretz (hiszpański)2015, G. Uriyah2015, M. Kibutz (hiszpański)2013, Messianic Scriptures: Sacred Names Edition2013, T. Rose2013, J. Adler2011, D. Gruber2011, S. Altaf2009, D. Esposito2009, J. Parker2007, J. P. F. Pontes (portugalski)2005, Y. Aharoni (hiszpański)2005&2011, M. Y. Koniuchowsky2004, A. Ben Oved (hiszpański)2004, Y. Ben-David2004, J. O. Meyer2004, T. Effren2004, D. ben Abraham Hayyim (hiszpański)2004, R. C. Bethea2000, P. E. Goble (OJB)1996, B. Carlson1993, D. H. Stern1989, H. W. Cassirer1989, H. J. Schonfield1955, Ms. Hebr. 8° 751 =  ’Eben Bōḥan (4 Ewangelie) – wyd. Z. Poznanski (hebrajski)~1900D. Ginsburg – I. Salkinson (hebrajski)1885, hebr. Ew. Łk & Hbr1851, W. Greenfield (hebrajski)1831, T. Fry (hebrajski)1813, Gaster Hebrew MS 1616 = NT (hebrajski)~1810? https://www.digitalcollections.manchester.ac.uk/view/MS-GASTER-HEBREW-01616/1, Igret Paulus Szlich ha-Kodesz ’al HaIbrim (hebrajski)1810, T. Yeates (hebrajski)1805, R. Caddick (hebrajski)1798, H. C. I. Frommann (hebrajski)1735,1737, J. H. Callenberg (hebrajski & jidysz)1734, J. Kemper (hebrajski)1703, F. A. Christian (łacińsko-hebrajski)1676, E. Hutter (hebrajski)1599, G. Thúri (hebrajski)1598, K. Neander (hebrajski)1586, F. Peters (hebrajski)1581[53], J. Klaj (hebrajski)1576, W. Herbst (hebrajski)1575, S. Münster (hebrajski)1557.

  • ZAZNACZAJĄCY SEMICKIE KORZENIE AUTOGRAFÓW NT (46):

D. Perek2020, M. W. Corneillie2017, T. M. Walker2017, C. F. Castleberry jr.2017, J. A. Brown2015, Igeret Jaibrim – Carta a los Hebreos en el Galut (El exilio) (hiszpański)2015?Biblia Hebraica. Traduccion e Interpretacion Mesianica2014, R. Z. de Souza (portugalski)2014, C. Barales (hiszpański)2013, W. Smith2013, L. White2013, Scriptures of Yahweh2013, Y. E. Ben Avraham – K. J. P. Gavazza (portugalski)2013, Y. E. ben Avraham (hiszpański)2013, D. L. Purkey2013, The Scriptures for the Whole House of Israel2012, M. Yereq2012 [hebr. MtSzTb], G. C. Coetzee (afrykanerski)2012[54], A. G. Roth2012, Y. ben Medel (hiszpański)2011, G. Wilson2011, V. N. Alexander2010, HaBrit Chadashah or Renewed Covenant2010, The Halleluyah Scriptures2010, Pure Scriptures for the Remnant2010, Peshitta – Brit Hadasha (portugalski)2010, J. B. Paulino – D. Diógenes (portugalski)2010, Brit Jadasha: Nuevo Pacto (hiszpański)2010, S. Bentsion (hiszpański)2009,2011, J. E. Shen2009, Escrituras Sagradas Nomes Hebraicos Transliterados (portugalski)2009, O. J. Kwon2008-2009, R. C. de Cunha (portugalski)2008, P. Stanford2008, J. H. Snyder2008, D. Garcia2006, Besorah Matityah, The Good News according to Matthew2006, D. Ascunce (hiszpański)2003, J. S. Trimm2001, Das Neyi Testament fun dem Mshich (jidysz)1899, HaDavar – Vertaling 6000 Proeve van Het Goede Nieuws naar Mattityahu (holenderski)2001, C. J. Koster1998, Brit Hadasha1997, H. Jahn1993.

 

ASPEKT TRANSLACYJNY

Nawet gdyby skądinąd było wiadomo, że Jezus zginął na krzyżu poprzecznym, NT-owi pisarze biblijni nie użyli terminu technicznego, lecz generycznego, tj. NIEPRECYZYJNEGO, toteż staranny tłumacz zobligowany jest użyć terminu NIEPRECYZYJNEGO w docelowym przekładzie. Jest to bardzo ważna okoliczność dla naszych rozważań. Tłumacz i językoznawca prof. Moisés Silva (wykładał na Westmont College, Westminster Theological Seminary i Gordon-Conwell Theological Seminary, autor lub współautor 8 książek i rewizor Zondervan Encyclopedia of the Bible) w swej książce z zakresu leksykalnej semantyki wyjaśnia, że

techniczne lub semitechniczne terminy odnoszą się lub reprezentują określone pojęcia i koncepcje.[55]

Emer. prof. Egon Brandenburger (Johannes Gutenberg-Universität Mainz, Niemcy) wyjaśnia:

Słowa stauros i (ana)stauroō nie wyrażają dokładnej, technicznej formy i sposobu egzekucji, bez dodatkowych określeń.[56]

Zdaniem doświadczonego tłumacza i multilingwisty emer. prof. Rolfa J. Furuli (Uniwersytet w Oslo)

Oznacza to, że nie możemy od razu wiedzieć jaki kształt ma omawiany kawał drzewa, który opisuje rzeczownik stauros i czasownik stauroō w NT.[57]

Podobnie sądzi archeolog dr Karl F. Förster (Monachijskie Towarzystwo Starożytności, Niemcy):  

W języku greckim nie ma technicznego określenia dla tego słowa [tj. krzyż]; nie ma on w swym bogatym rezerwuarze żadnego słowa przywołującego myśl o krzyżu. I przede wszystkim właśnie to jest istotne.[1]

Förster, przemówienie z 6 listopada 1876 w: Die Wartburg: Organ des Münchener Alterthumsverein, Zeitschrift für Kunft und Kunstgewerbe mit Berücksichtigung der Neuzeit, IV Jahrgang, No. 6, 1876/77, s. 121. 

https://books.google.pl/books?id=KhGrz6W72NcC 22-03-2023

PRZYKŁAD: Angielskie słowo „a car” (samochód) nie należy tłumaczyć „Ford”, nawet gdyby skądinąd było wiadomo, że chodzi o „Forda”. Wiedzą prywatną nie należy się w takiej sytuacji dzielić.[58] Jeśli tłumacz chce przedstawić swój osobisty pogląd, może to zrobić w przypisie. W tekście głównym obowiązuje większy rygor, zwłaszcza jeśli tłumacz opracowuje literalny przekład Biblii. Dr Oun Jon Kwon, bezwyznaniowy koreański tłumacz An Invitation to Reading in English – N.T. [The New Covenant in Yeshua the Mashiah], oświadczył:

W narracjach ewangelicznych tym, do czego Jeszua został przymocowany (przywiązany/przybity), jest ‘pal egzekucyjny’. Tradycyjnego tłumaczenia na „krzyż” należałoby unikać, kiedy tekst odnosi się do przedmiotu, na którym był On 'ukrzyżowany’, jak to jest w Ewangeliach.[59]

Rosyjski uczony Nikołaj Aleksandrowicz Morozow (1854-1946) (przetłumaczył fragmenty Ewangelii i całą Księgę Objawienia na język rosyjski) tak opisał swoją decyzję translacyjną:

Rozważając możliwe rozwiązania (…) zdecydowałem się pójść za tekstem kościoła słowiańskiego i tłumaczyć słowo stauros jako „pal” (cmoлб), a czasownik stauroo jako „zgładzić na palu” (cmoлбoвaние), gdyż nie przenosi ono żadnych szczegółów egzekucji.[60] (…) Stauros w żadnym wypadku nie znaczy krzyż (…). Ono (…) znaczy „pal” (кoл) i nic więcej.[61]

Z kolei autor dzieła The Sacred Name יהוה (wyd. 4, 2018) podzieli się następującą obserwacją:

Mityczna koncepcja, że Jahuszua umarł na krzyżu, odzwierciedlona w wielu angielskich przekładach w fałszywym tłumaczeniu słowa „stauros” jako „krzyż”, notuje swe pierwsze pojawienie w drugim stuleciu u egipskich chrześcijan. (…) Idea głosząca, że stauros był krzyżem powstała jako usprawiedliwienie dla użycia tego symbolu.[62]

 

WYZNANIA ODRZUCAJĄCE POGLĄD, ŻE STAUROS ZNACZY „KRZYŻ”

W pierwszej połowie XX wieku pogląd, że σταυρός znaczy „krzyż” — i co za tym idzie, pogląd, że Jezus umarł na krzyżu — odrzucili Świadkowie Jehowy (od niedawna siedziba znajduje się w Warwick, st. New York, USA). Pewnym novum jest natomiast pojawianie się kolejnych wyznań, np.

  • The Assemblies of Yahweh (przewodził w nim Jacob O. Meyer) [63]
  • Chosen of Israel [64]
  • The Church of the Great God (Charlotte, st. North Carolina, USA) [65]
  • The Eternal Church of God (z siedzibą w Billings, st. Montana, USA) [66]
  • Hope of Israel Ministries (z siedzibą w Azusa, st. Kalifornia, USA) [67]
  • A House of Yahweh (przewodzą w nim Yisrayl i Yaaqob Hawkins)
  • Iglesia del Padre y del Hijo (z siedzibą w Huston, st. Texas, USA)
  • Mesjańskie Zbory Boże [67b]
  • The Remnant of YHWH (z siedzibą w Abilene, st. Texas, USA) [68]
  • The Restored Church of God (z siedzibą w Wadsworth, st. Ohio, USA) [69]
  • Yahushua Tug [70]
  • Yahweh’s Assembly in Yahshua (z siedzibą w Kingdom City, st. Montana, USA) [71]

 

PODSUMOWANIE

Z powyższych rozważań filologicznych wynika, że

uczciwość domaga się, abyśmy już dłużej nie tłumaczyli biblijnych terminów greckich i hebrajskich na ‘krzyż’,[72]

gdyż jest nieadekwatny semantycznie i anachroniczne.

Co do argumentu z nieczystego, pogańskiego pochodzenia krzyża[73], to w translatologii nie odgrywa on roli kluczowego czynnika dla tłumaczy, ponieważ w starożytności kult pogański cechowały też „święte pale” („aszery”, BT, EŚP — hebr. ’ašerah, l. mn. ’ašerím, zob. np. Sdz 6:25,26) i „święte słupy” („stele”, BT, EŚP — hebr. maccewot, zob. np. Wj 23:24). Niemniej jednak wiedza o pogańskim pochodzeniu symbolu krzyża pozwala rozumieć chrześcijanom by unikać kultu tego przedmiotu — ‘nie dotykać tego, co nieczyste’ (2Kor 6:17).  Jest rzeczą zrozumiałą, że zerwanie z tak głęboko zakorzenioną tradycją religijną, której korzenie sięgają przedchrześcijańskich czasów pogańskich, może wymagać odwagi, ale pamiętajmy, że „odwaga jest córką miłości do prawdy”.

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

 

MATERIAŁ DODATKOWY

1953

katolicki, duński przekład Det nye Testamente

tł. ks. Peter Schindler

Marterpæl = pal męki

http://books.google.pl/books?hl=pl&id=nBMMAQAAMAAJ (ograniczony podgląd)

 

1622?

katolicki, hebrajski przekład Novum Testamentum Ad vulgatæ editionis, iussu Clementis VIII postremo recognitæ fidem Hebraice redditum a P. Georgio Mayr Societas Jesu

tł. Georg Mayr

ec, עץ = drzewo

talā, תלה = powiesić

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b9064450g/f2.image

 

1898

The Coptic Version of the New Testament in the Northern Dialect otherwise called Memphitic and Bohairic (t. 1)

tł. George Horner

PRZEKŁAD BOHAIRSKI POCHODZI Z III WIEKU (najpóźniej z IV wieku)

ΠΙϢЄ (pišě) = drzewo (Horner: tree) (Mt 27:40,42)

https://archive.org/details/copticversionofn01hornuoft

UWAGA:

Bohairski termin ΠΙϢЄ (pišě) pojawia się też jako odpowiednik greckiego słowa ksylon w Dz 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13; 1Pt 2:24.

 https://archive.org/details/copticversionofn04horn

1807

The Gothic Gospel of Saint Matthew, from The Codex Argenteus of the fourth century; with the Corresponding English, or Saxon, from The Durham Book of the eight century in Roman characters

tł. Samuel Henshall

(przekład gocko-angielski i saksońsko-angielski)

https://books.google.com/books?id=HhRWAAAAMAAJ

CODEX ARGENTEUS POCHODZI Z IV WIEKU

obejmuje Mt 5:15b-6:32; 7:12b-10:1a; 10:23-11:25a; 26:70b-27:19a; 27:42b-27:66a.

goc. ГАΛΓΙN (galgin) = szubienica (Henshall: gallows) (Mt 10:38)

Emer. prof. Allen J. Frantzen (ur. 1947), Ph.D. (University of Virginia), lingwista z Loyola University of Chicago specjalizujący się w literaturze staroangielskiej zauważa:

Greckie słowo stauros użyte w odniesieniu do tego narzędzia egzekucji znaczy pal lub słup, nie krzyż. (…) Kiedy w połowie IV stulecia przetłumaczono Biblię na język gocki, narzędzie śmierci Chrystusa zostało wyrażone w dziełach kultury, dla której chrześcijaństwo było czymś nowym. Stauros został oddany jako galga, szubienica, która była narzędziem egzekucji dla większości germańskich ludów. Galga została następnie zastąpiona formami słowa crux (krzyż) przez władających łaciną misjonarzy w języku ludów germańskich, starosaksońskich i później anglosaskich

Anglo-Saxon Keyword, Willey-Blackwell, 2012, s. 59, 60, https://books.google.pl/books?id=ptJPKf32QlMC

goc. mithushramidans = przywiązani? (Henshall: the up-cromped-ones) (Mt 27:44)

UWAGA: Człon hramid jest formą słowa hramjith i najwyraźniej pochodzi od gr. kremaō („zawiesić”, „powiesić”).

 


PRZYPISY

[a] W Łk 14:27 i Jn 19:17 występuje gr. czasownik bastázō, który znaczy „nieść”, „dźwigać”, więc nie wchodzi w grę możliwość ciągnięcia przedmiotu egzekucyjnego po ziemi. 

[1] „Jezus ukazywany jest często jako niosący cały krzyż, co jednak nie byłoby możliwe, gdyż sama ta belka ważyła około 50 kg” (Alfred J. Palla, Sekrety Biblii, Wydawnictwo Betezda, Rybnik 2002, s. 292). Inni sądzą, że ważyła ok. 30-60 kg. Prof. Witold Tyloch napisał: „Jezus jednak nie mógł dźwigać krzyża łacińskiego” (Tyloch (red.), Leksykon religioznawczy, Wydawnictwo Współczesne, Warszawa 1988, hasło „KRZYŻ”, s. 141).

[2] Gr. słowo stauros w Mt 27:32, Mk 15:21 i Łk 23:26 tłumacz Jeffrey Adler oddał określeniem belka poprzeczna (cross-beam), a w Jn 19:17 słowem poprzeczka (crossbar) (The Tree of Life Bible: The Gospels, 2011, https://books.google.pl/books?id=72SPj-mVCccC 1-12-2016). Tłumacz Joshua Bariova użył określenie belka poprzeczna (cross beam) w Mt 10:38; 16:24 i 27:32; Mk 8:34; 15:21; Łk 9:23; 14:27; 23:26; Jn 19:17 (The Fresh Agreement: God’s Contract with Humanity, 2011 (2016), https://books.google.pl/books?id=jQXCCQAAQBAJ 24-04-2018). Tłumacz Don Esposito użył w Mt 27:32, Mk 15:21, Łk 23:26 i Jn 19:17,19 zwrot belka poprzeczna (cross beam) (Hebraic Roots Bible: with Study notes, 2009, wznowienie 2012, http://www.coyhwh.com/en/bible/hebraicRootsBible.pdf 9-09-2011). Tłumacz Bradford F. Young użył w Łk 23:26 określenie belka poprzeczna (cross beam) (Hebrew Heritage Translation of the New Testament, 2006, http://gospelresearch.dnsalias.com/HHT-Luke.pdf 7-03-2012). W The Voice of the New Testament (Ecclesia Bible Society, 2011) w Mk 15:21 pojawia się sformułowanie ciężka poprzeczka krzyża (the heavy crossbar of the cross). Tłumacz William E. Paul tak oddał Mt 27:32: „krzyż [tj. prawdopodobnie tylko jego część — belkę poprzeczną]” (ang. cross [i.e., probably only the cross-beam portion]) (The New Testament: An Understandable Version, 2005). Wielu tłumaczy odnotowuje podobną informację w przypisie.

[3] Np. Robert C. Mounce, New International Biblical Commentary: Matthew, Handrickson Publishers, Inc., Peabody 1991, s. 256, 257, https://archive.org/details/matthew0000moun 1-08-2022; Frederick D. Bruner, Matthew: A Commentary. Volume 2: The Churchbook, Matthew 13-28 (Revised and Expanded Edition), William B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids – Cambridge, U.K. 2004 (1990), s. 731, https://books.google.pl/books?id=l8IxPFsFVdQC 14-03-2017.

[4] Ceremoniał niesienia drewnianego przedmiotu przez skazańca ma poświadczenie w rzymskich źródłach z I wieku n.e. Co do dokładnej techniki egzekucji i pozycji w jakiej umierał skazaniec, Martin Hengel, który gruntownie badał to zagadnienie, napisał: „Nawet w cesarstwie rzymskim, gdzie można powiedzieć, że istniał swego rodzaju „standard” co do przebiegu egzekucji (…), to jej forma mogła być znacznie zróżnicowana: ukrzyżowanie było karą, w której pełne ujście znajdował kaprys i sadyzm egzekutorów. A zatem wszelkie próby podania precyzyjnego opisu ukrzyżowania w kategoriach archeologicznych są daremne, bo oprawca mógł dokonać egzekucji w najrozmaitszy sposób” (Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross, Fortress Press, Philadelphia 1977, s. 25, https://archive.org/details/crucifixioninanc0000heng 15-03-2021). „Nie było żadnego standardu dla całego imperium [rzymskiego]” (Dr. Andrea Berlin – Dr. Jodi Magness, „Two Archaeologists Comment on The Passion of the Christ”, Archeological Institute of America, 1 March 2004, s. 2 z 4, http://www.archaeological.org/pdfs/papers/Comments_on_The_Passion.pdf 10-03-2018). Gunnar Samuelsson uważa nawet, że „nie było ogólnej metody krzyżowania w starożytnym świecie, ani w ziemi izraelskiej, ani w czasach Jezusa. Dlatego istnieje obawa, że powyższe żywe opisy [współczesne naukowe opisy ukrzyżowania Jezusa] są zwykłymi spekulacjami” (Crucifixion In Antiquity, 2011, s. 294).

[4a] W. Einert, „Pfahl oder Kreuz? [Pal czy krzyż?]”, 2016, s. 2, https://www.bibelthemen.eu/bibelthemen/pfahl.pdf 6-07-2018. Wolfgang Einert opracował całkowicie bezkrzyżowy przekład w j. niemieckim, w którym konsekwentnie tłumaczy stauros jako Pfahl (pal) (Das Neue Testament: Grundtextnahe Übersetzung, 2013, https://www.bibelthemen.eu/buecher.html#nt-online 5-07-2018).

[5] G. Samuelsson, „Crucifixion In Antiquity: An Inquiry into the Background of the New Testament Terminology of Crucifixion”, Th.D. dissertation at University of Gothenburg, Sweden 2010, s. 81, 198 (zrewidowana wersja tej pracy: Crucifixion In Antiquity, Mohr Siebeck, Tübingen, August 2011, http://khazarzar.skeptik.net/books/crux002.pdf 11-08-2015). Napisanie pracy doktorskiej przez Samuelssona (ur. 1966 r.) wymagało uprzedniego ok. 3,5 rocznego tłumaczenia różnych tekstów źródłowych od ok. 800 r. p.n.e. do końca I wieku n.e., a sfinalizowanie jej nastąpiło po 7 latach badań.

[6] A. E. Knoch, A Comprehesive Lexicon and Concordance: A Complete Key to the Greek Scriptures and their English Translations in the Concordant Version, The Concordant Publishing Concern, Los Angeles 1984?, s. 322, http://concordant.org/version/concordant-lexicon-concordance-index/ 14-04-2017.

[7] Inni badacze również sądzą, że słowo stauros uległo w późniejszym okresie semantycznej transformacji. Oto przykłady:

  • leksykograf William E. Vine: „Około połowy III wieku po Chr. kościoły albo już odstąpiły od pewnych nauk wiary chrześcijańskiej, albo trzymały się swoistych trawestacji tych nauk. W celu rozszerzenia wpływów odstępczego systemu kościelnego przyjmowano do kościołów pogan bez konieczności odrodzenia się przez wiarę, przy czym w dużej mierze pozwalano im nadal posługiwać się pogańskimi znakami i symbolami. Tak między innymi przyjął się znak Tau, czyli T, w najczęściej występującej formie z obniżoną poprzeczką, aby odtąd reprezentować krzyż Chrystusa” (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, hasło CROSS, t. 1, Fleming H. Revell Company, 1981, s. 256, https://archive.org/details/vinesexpositoryd0000vine 1-03-2021).
  • Tłumacz Biblii dr Christopher J. Koster: „Innym ‘późniejszym tłumaczeniem’― tradycją kościelną, którą przejęli nasi ojcowie ― była adopcja słów „krzyż” i „ukrzyżować” (…). Te słowa są błędnym przekładem, ‘późniejszym tłumaczeniem’ greckich słów stauros i stauroo” (Come Out of Her My People, Institute for Scripture Research (Pty) Ltd, Northriding 2004, RPA, s. 29, https://pl.scribd.com/doc/50685848/Come-out-of-her-my-people-book 16-03-2017).
  • Tłumacz rabin Simon Altaf (przypis do Mt 16:24): „Greckie słowo Stavros G4716 nie oznacza ‘krzyż’. To znaczenie zostało świadomie włączone, a znaczenie słownikowe zmienione przez kościół w IV wieku” (Abrahamic-Faith Nazarene Hebraic Study Scriptures: Complete Special Edition, wyd. 1, 2009, http://thebattleaxeassemblyofyahawah.org/wp-content/uploads/2013/11/AF-Complete-Scriptures.pdf 20-01-2017).

[8] D. W. Merrick, „Did He Die on a Cross?”, http://www.rdjcatalog.com/DIDHEDIEONACROSS.htm 24-03-2017, pogrubienie moje. Zob. Merrick, Did Messiah Die On a Cross?: Cross Vs Truth, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2015.

[9] A. G. Roth, Aramaic English New Testament, wyd. 5 PDF, Netzari Press LLC., 2016, App: „Pole, the Standard”, s. 954, https://b-ok2.org/book/3712915/d87d7b 12-12-2019.

[10] R. E. Brown, The Death of the Messiah From Gethsemane to the Grave: A Commentary on the Passion Narratives in the Four Gospels, t. 2, Yale University Press, New York 1998, s. 945, https://archive.org/stream/deathofmessiahvo00raym 10-01-2017. Brown na końcu swej książki podał własny przekład wielu fragmentów ewangelicznych.

[10a] J.  Fitzmyer, The Anchor Bible. Vol. 28: The Gospel According to Luke (I-IX): Introduction, Translation, and Notes, Doubleday & Company, Inc., Garden City-New York 1981, s. 787, imprimatur: John F. Donoghue, https://archive.org/details/gospelaccordingt28afitz 8-09-2020. W wyd. hiszpańskim: „W kręgach chrześcijańskich tradycyjny przekład greckiego słowa stauros brzmi «krzyż», choć w rzeczywistości podstawowym znaczeniem jest «słup/pal»” (El Evangelio segun Lucas. III: Traducción y comentario, Capítulos 8,22-18,14, Ediciones Cristiandad, Madrid 1987, s. 116, https://books.google.pl/books?id=AfGvR8QXJZUC 7-04-2020). Fitzmyer pisze nieco dalej, że stauros było używane w sensie „krzyż”. Podana tam podstawa dla jego tezy jest nieprzekonująca, co wykazał Samuelsson. Warto zauważyć, że Fitzmyer nie napisał wyraźnie, że ów ‘sens-krzyż’ odnosi do znaczenia stauros w NT.

[10b] T. E. Reynolds, „Welcoming without Reserve?: A Case in Christian Hospitality”, Theology Today, Vol. 63, No. 2, July 2006, s. 194, https://booksc.org/book/43661015/90d3eb 8-09-2020.

[11] R. M. Jensen, The Cross: History, Art, and Controversy, Harvard University Press, Cambridge – Massachusetts, and London, England, 2017, s. 9, https://books.google.pl/books?id=hIUuvgAACAAJ 16-09-2017.

[12] J. Palmer, „Cross-Bearing”, The Expositiory Times, Edinburgh, Vol. 14, No. 6, March 1903, s. 288. Wydawcą tego czasopisma był James Hastings.

[13] I. E. Smolińska, Symbolika krzyża w arabskiej literaturze religijnej i obrzędów Koptów, Wydawnictwo Naukowe Ibidem, 2008, s. 61, przypis 117, pogrubienie moje.

[14] B. H. Dixon, The Image of the Cross and Lights on the Altar, In the Christian Church, And in Heathen Temples Before the Christian Era. Especially in the British Isles. Together with the History of the Triangle, the Dove, Floral Decorations, the Easter Egg, and Other Heathen Symbols, Toronto: Hunter, Rose & Co. – New York: T. Whittaker, Bible House 1879, s. 8, kursywa w oryginale, https://archive.org/details/imageofcrossligh00dixouoft 9-12-2015; Clyde L. Pilkington, Jr., „The ‘Cross’ Was Christ Nailed to a ‘Cross’ or a ‘Stake’?”, 2012?, s. 1-5, http://www.pilkingtonandsons.com/art_pilkington_cross.pdf 30-03-2017; James Johnstone, “The Mystery” with Scripture Proofs Demolishing Criticisms on the First Edition, APPENDIX A: „Is the Word ‘Cross’ a Correct Translation in the New Testament?”, The Author’s Office, Dalhousie Terrace, Edinburgh 1858, s. 165-171, https://books.google.pl/books?id=mOUOAAAAQAAJ 23-03-2016.

[15] Thomas J. Thorburn, The Mithical Interpretation of Gospels: Critical Studies in the Historic Narratives, Charles Scribners and Sons, Lake Forest /Illinois/, USA, 1916, s. 284, przypis 2, https://archive.org/details/MN41940ucmf_1 27-10-2014.

[16] H. Cutner, Jesus: God, Man Or Myth? An Examination of the Evidence, The Book Tree, Escondido 2000 (1950), s. 60, https://books.google.pl/books?id=po4EGrhN54cC 30-03-2017. Zdaniem Cutnera pogląd, że Jezus został ukrzyżowany, to „czysta fikcja” (s. 58). Zob. Arthur Drews, The Christ Myth, T. Fisher Unwin, London – Leipzic 1910, s. 146-160, https://archive.org/details/christmyth00drew 10-04-2017.

[17] Hasło „cross”, Britannica Concise Encyclopedia, Encyclopedia Britannica Inc., Chicago – London – New Delhi – Paris – Seoul – Sydney – Taipei – Tokyo 2008, s. 487, https://books.google.pl/books?id=ea-bAAAAQBAJ 25-08-2017.

[18] R. M. McCoy, „Jehovah’s Witnesses and Their New Testament”, Andover Newton Quarterly, Vol. 3, January 1963, s. 28 [15-31], http://christianwitnesses.net/Assets/Andover1963.pdf 1-05-2021.

[19] F. K. Flinn, Encyclopedia of Catholicism (z serii: Encyclopedia of World Religions), Facts on File, 2007, s. 209, https://books.google.pl/books?id=gxEONS0FFlsC 25-08-2017.

[20] J. P. Lange, A Commentary on the Scriptures, Vol. 1, tłum. Philip Schaff, Scribner, Armstrong & Co., New York 1875, s. 522, przypis, pogrubienie moje, https://archive.org/details/gospelaccordingt00lang 20-03-2021.

[21] J. F. Hurst, History of the Christian Church, t. 1, New York: Eaton & Mains–Cincinnati: Curts & Jennings, 1897, s. 366, http://archive.org/details/historyofchristi01hurs 17-12-2012.

[22] Gayla Visalli (wyd.), After Jesus: The Triumph of Christianity, Reader’s Digest Association, Book Club Version edition, Pleasantville – New York – Montreal, 1992, s. 95, https://archive.org/details/afterjesustriump00read 9-01-2018.

[23] O. Marucchi, hasło „Cross and Crucifix” w The Catholic Encyclopedia, t. 4, The Encyclopedia Press, New York 1913, s. 519, imprimatur: kard. John Farley, https://archive.org/details/catholicencyclop04herbuoft 8-02-2018.

[24] Marcel Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa IIV w., tł. Eligia Bąkowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981, s. 127, https://pl.scribd.com/doc/41435322/Marcel-Simon-Cywilizacja-wczesnego-chrześcijaństwa 5-01-2018.

[24a] Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, t. 5, hasło „Images and Images-Worship” [Gottlieb Nathanael Bonwetsch], Baker Book House, Grand Rapids 1953, s. 453, https://ccel.org/ccel/schaff/encyc05/encyc05/png/0469=453.png 11-08-2020.

[25] A. H. Lewis, Paganism Surviving in Christianity, G. P. Putnam’s Sons, New York-London 1892, s. 241, https://archive.org/details/paganismsurvivin00lewi 15-02-2018.

[26] N. S. Prescott, Dual Heritage: The Bible and The British Museum (Podwójne dziedzictwo: Biblia i Muzeum Brytyjskie), Cortney Publications, 1986, s. 121.

[27] E. A. Nida i C. E. Taber,The Theory and Practice of Translation, wyd. 4, E. J. Brill, Leiden-Boston 2003, s. 89, https://books.google.pl/books?id=JtSeXat1wxQC 5-09-2017.

[28] Pål-Espen Tørisen – Dan-Åke Mattsson, „‘Impaled on a Stake’ ― a Result of Sectarian Bias?” w: Anthony Byatt – Hal Flemings (wyd.), ‘Your Word is Truth’, Essays in Celebration of the 50th Anniversary of the New World Translation of the Holy Scriptures (1950, 1953), Golden Age Books, Malvern 2004, s. 90-107. Ten znakomity esej zawiera merytoryczną krytyką popularnych prokrzyżowych argumentów z archeologii i patrystyki (https://archive.org/details/yourwordistruthe0000unse 1-08-2022).

[29] Hasło „Cross” w: Everett Ferguson (wyd.), współpraca: Michael P. McHugh i Frederick W. Norris, Encyclopedia of Early Christianity (Second Edition), Garland Publishing, Inc., New York – London 1999, s. 304, https://books.google.pl/books?id=kgRV7QohACcC 6-09-2017.

[30] G. F. Snyder, Ante-Pacem: Archaeological Evidence of Church Life Before Constantine, Mercer University Press, 2003, s. 60, 62, 110, https://books.google.pl/books?id=swtI9Cpyl3kC 3-07-2017.

[31] E. Dinkler, „Comments on the History of the Symbol of the Cross”, Journal for Theology and Church, Vol. 1, 1965, s. 134 [124-146] w: James M. Robinson et al., The Bultmann School of Biblical Interpretation: New Directions?, tł. Gerhard Krodel, Tübingen: J. C. B. Mohr (Paul Siebeck) – New York: Harper & Row, Publishers, Inc., https://archive.org/details/bultmannschoolof0000unse 25-10-2022.  

[32] Gayla Visalli (wyd.), After Jesus: The Triumph of Christianity, s. 94, 95.

[33] C. Osiek – D. L. Balch, Families in the New Testament World: Households and House Churches, Westminster John Knox, Louisville 1997, s. 86, https://archive.org/details/familiesinnewtes0000osie 10-12-2021.

[34] J. W. Burgon, Letters from Rome to Friends in England, John Murray, London 1862, s. 210, https://archive.org/details/lettersfromrome00willgoog 3-07-2017.

[35] A. Fick (red.), Vergleichendes Wörterbuch der Indogermanischen Sprachen. Ein sprachgeschichtlicher Versuch, Vandenhoeck & Ruprecht’s Verlag, Götingen, 1870, s. 498, https://books.google.pl/books?id=YYhBAAAAcAAJ 27-06-2017.

[36] P. Chantraine (red.), Dictionnaire étymologique de la langue grecque: histoire des mots (Tome IV-1: P – Y), Éditions Klincksieck, Paris 1977, s. 1045, https://archive.org/details/Dictionnaire-Etymologique-Grec 26-10-2018.

[37] Hjalmar Falk – Alf Torp (red.), Etymologisk ordbog over det norske og det danske sprog. B. 2: N-Ø (t. 2), H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard), Kristiania 1906, s. 287. https://www.nb.no/nbsok/nb/3eb5078ea8e1b4a149030c5cf47a35ae?index=1#0 29-05-2022.

[37a]  Geir T. Zoëga (red.), A Concise Dictionary of Old Icelandic, The Clarendon Press, Oxford 1910, s. 405, https://archive.org/details/concisedictionar001857 26-10-2018); “F. st(h)āu-: st(h)ū-: … reduced grade stǝu-: Gk. σταυρός “picket, pole” = O.Ice. staurr “picket, pole” (ablaut. Nor. dial. styr, styrja “long shaft, pole, steife person” (red. Julius Pokorny, Proto-Indo-European Etymological Dictionary, Dnghu Adsoqiation – Indo-European Language Revival Association, 2007, s. 2913, https://book4you.org/book/711398/d80da6 16-09-2020.

[38] Jean-Louis Burnouf derywuje greckie stauros od słowa stâvora (za: The Catholic Encyclopedia, t. 4, 1913, s. 519).

[39] Zob. Johann Baptist Hofmann (red.), Etymologisches Wörterbuch des Griechischen, Verlag von R. Oldenbourg, München 1950, hasło σταυρός, s. 332, https://archive.org/details/etymologischeswr0000hofm 10-12-2021 lub http://www.24grammata.com/wp-content/uploads/2013/06/Hofmann-lexikon-24grammata.com_.pdf (s. 397, 398) 16-03-2017.

[40] Dla przykładu: w hebrajskim NT w przekładzie Thomasa Fry’ego (współpraca W. B. Collyer i inni) (z XIX w.) konsekwentnie występuje termin „drzewo” (‘ec, עץ) i czasownik „powiesić” (tāla, תלה).

[41] Grzegorz Kaszyński, „Bezkrzyżowe przekłady Nowego Testamentu”, 13-01-2024. To na bieżąco aktualizowane opracowanie zawiera wykaz 475 przekładów (nie licząc multiwersyjnego Przekładu Nowego Świata), wraz z danymi bibliograficznymi, podaniem sposobów oddania stauros/stauroo w konkretnych wersetach oraz linkami kierującymi do danego przekładu.

[42]  R. Jacob Ayay: 1x „słup” (pole) (Gal 3:13).

[43]  Charles Van der Pool: 1x „belka” (timber) (1Pt 2:24).

[44]  Die Bibel. Neue Genfer Übersetzung: 1x „pal” (niem. Pfahl) (Gal 3:13).

[45]  Martin Meiser: 1x „pal” (niem. Pfahl) (Gal 3:13).

[46]  Don E. Stanton: 1x „pal” (stake) (Mt 27:40).

[47]  TNIV: 1x „słup” (pole) (Gal 3:13).

[48]  NT. Współczesny przekład: 1x „przystąpić do egzekucji” (Mt 27:26).

[49]  George R. Noyes: 1x „drewniana belka” (beam of wood) (Gal 3:13).

[50]  Kemble opracował 4 przekłady: dwa w sąsiednich kolumnach (str. lewa), dwa w układzie interlinearnym (str. prawa). [51]  Heinrich A. W. Meyer: 1x „pal” (niem. Pfahl) (Gal 3:13).

[52]  Eliezer Wolski: 1x „powiesić” (Mt 28:5, Szem-Tob).

[53]  Friedrich Peters: 1x „powiesić” (תלה) (Mt 23:34).

[54] Gerrie C. Coetzee: 1x „pal” (af. paal) (Jn 19:19) i 1x „drzewo” (af. hout) (Łk 23:26).

[55] M. Silva, Biblical Words and Their Meaning: An Introduction to Lexical Semantics, Zondervan Publishing House, Grand Rapids 1983 [wyd. zzrew. i poszerzone 1994], s. 107, https://archive.org/details/biblicalwordsthe0000silv 10-12-2021.  

[56] Egon Brandenburger, hasło σταυρός w: Colin Brown (red.), The New International Dictionary of the New Testament Theology, t. 1, Zondervan Publishing House, Grand Rapids 1979, s. 391, pogrubienie dodane, https://pl.scribd.com/doc/228054686/The-New-International-Dictionary-Colin-Brown 29-11-2017.

[57] R. J. Furuli, The Role Theology and Bias in Bible Translation: With a Special Look at the New World Translation of Jehovah’s Witnesses (Second Edition), Awatu Publishers, Stavern, Norway, 2011, s. 84, pogrubienie dodane. Wyd. polskie: Rola teologii i tendencyjności w tłumaczeniu Biblii ze szczególnym wglądem w Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata (w przygotowaniu).

[58] Żydowski tłumacz David H. Stern wierzy, że Jezus zginął na krzyżu poprzecznym, mimo to użył w swym przekładzie Jewish New Testament: A translation of the New Testament that expresses its Jewishness (1989, https://archive.org/details/jewishnewtestame00ster 1-03-2022) słowo „pal” (stake) (Mt 27:40,42; Mk 15:21,30,32; Jn 19:17,19,31; Ef 2:16; Flp 2:8; Kol 1:20; Hbr 12:2) i zwrot „pal egzekucyjny” (execution-stake) (Mt 10:38; 16:24; 27:32; Mk 8:34; Łk 9:23; 14:27; 23:26; Jn 19:25; 1Kor 1:17,18; Gal 5:11; 6:12,14a; Flp 3:18; Kol 2:14). Przekład Sterna doczekał się kilku wersji różnojęzycznych, z polskim włącznie:

[59] O. J. Kwon, IRENT, Vol. III Supplement: Walk through the Scripture, r. 2.7.1 (14-10-2018), s. 243, http://tiny.cc/bostonreaders 15-10-2018.

[60] Anatoly T. Fomenko, History: Fiction or Science? Chronology 1, tł. Mikhail Yagupov, wyd. 2, zrew., Delamere Publishing, Paris–London–New York 2006, s. 454, https://books.google.pl/books?id=YcjFAV4WZ9MC 14-10-2016.

[61] Н. А. Морозов, Христос. История человеческой культуры в естественно-научном освещении, Udarctwiennoje Izdatelstwo, Leningrad 1924, s. 89, https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01005405538 28-01-2022. Zob. s. 88-101.

[62] R. Clover, The Sacred Name יהוה, Volume 1: A Scriptural Study, wyd. 4, Qadesh La Yahweh Press, CA: Garden Grove 2018, s. 160, 161, przypis 62, http://yahweh.org/publications/sny/sacrednm.pdf 6-02-2018.[63] Solomon E. Meyer, „The Sacred Scriptures Bethel Edition 1891-2011”, The Sacred Name Broadcaster, January 2012, s. 14, 15; Jacob O. Meyer, „The Death of the Messiah: Was it on a CROSS or on a TREE?”, The Sacred Name Broadcaster, March 2012, s. 18-21

[64] „Christ Nailed to a Stake Not a Cross”, http://www.chosenofisrael.com/CHRIST-NAILED-TO-A-STAKE.php 17-08-2017.

[65] Earl N. Henn, „Is the Cross a Christian Symbol?”, kwiecień 2011, ss. 11, http://www.ultimatebiblereferencelibrary.com/is_the_cross_a_christian_symbol.pdf 11-07-2017.

[66] Broszura „The Truth About the Cross”, 2005, 2014, 2017, ss. 35, http://www.eternalcog.org/media/The-Truth-About-the-Cross.pdf 4-07-2017. Autor tego opracowania napisał: „Świadectwo lingwistyczne z Biblii wskazuje, że Chrystus nie został powieszony na krzyżu, lecz na pionowym palu lub słupie” (s. 12).

[67] John D. Keyser, „The Messiah’s Crucifixion Tree”, brak daty, http://www.hope-of-israel.org/cructree.html 15-04-2018.

[67b] Bolesław Parma, „Znak krzyża”, 18 marzec 2014, http://zboryboze.pl/znak-krzyza/ 30-06-2022.

[68] Autor anonimowy, „The Cross: Symbol of Sex Worship”, brak daty wydania, s. 1-2, https://docs.wixstatic.com/ugd/8ee9a1_2d44e1387f5f40fda5f130b37c06f5bf.pdf 15-11-2017.

[69] Brak nazwiska autora, „Was Yahshua Nailed to a Cross? (a deeper study)”, YAIY News, Vol. 2, Issue 1, January 2008, s. 1-2, http://www.yaiy.org/news/pdfs/Jan2008YAIYNewsletter.pdf 11-07-2017.

[70] Yahushua Tug, „About Us”, 2018?, https://yahshuatug.wixsite.com/website/about-us 10-04-2019. Językiem hmong włada się w Wietnamie, Tajlandii i Laosie.

[71] Brak nazwiska autora, „Should You Wear a “Christian” Cross?”, 2011, s. 1-4, https://rcg.org/articles/sywacc.pdf 21-04-2018. Na s. 3 czytamy: „Biblia nie specyfikuje dokładnego kształtu „stauros” lub „ksylon”, na którym został ukrzyżowany Chrystus. Ale w świetle historycznego znaczenia  „stauros” lub „ksylon” było to prawdopodobnie na palu lub pionowym słupie, nie na dwubelkowym krzyżu”.

[72] John D. Parsons, The NonChristian Cross: An Enquiry Into the Origin and History of the Symbol Eventually Adopted As That of Our Religion, Simpkin, Marshall, Hamilton Kent & Co., Limited, London 1896, s. 30, https://archive.org/details/nonchristiancros00pars 27-10-2014.

[73] Każdy dobrze poinformowany badacz doskonale wie, że krzyż jest „czysto pogańskim symbolem”  (Mourant Brock, The Cross: Heatchen & Christian. A Fragmentary Notice of Its Early Pagan Existence, and Subsequent Christian Adoption With Illustrations, Seeley, Jackson and Halliday, London 1879, s. 87, kursywa Brocka). Zob. Henry Dana Ward, History of the Cross: The Pagan Origin and Idolatrous Adoption and Worship of the Image, James Niesbet & Co., London 1871, https://archive.org/details/historyofcrosspa00ward 16-03-2017. Ward wypowiada się o semantyce słowa σταυρός na s. 13, 14, 52-54. Brock, były wikariusz w wyznaniu Christ Church z Clifton, powołuje się na s. 55 na artykuł, którego autor donosi, że zebrał blisko 200 różnych form pogańskich krzyży („The Prechristian Cross”, The Edinburgh Review, or Critical Journal, Vol. CXXXI, styczeń 1870, s. 239 [222-255], http://www.mocavo.ca/Edinburgh-Review-or-Critical-Journal-January-1870-to-April-1870-Volume-131/929781/236#230 14-03-2016).